অসমৰ শৈল-চিত্ৰকলা

আনহাতে, বিশ্বনাথ ঘাটৰ উমাটুমনিৰ শুক্ৰেশ্বৰ, বাঘেশ্বৰ আৰু নাগেশ্বৰ শিলৰ শৈল-চিত্ৰ বা পেট্ৰ’গ্লিফ বিশেষভাৱে জনাজাত ৷ এই ঠাইৰ উপৰি অসমৰ কামাখ্যা, উৰ্বশী, উমানন্দ, চাপাইডং [বোন্দা, কামৰূপ], ডিমা হাচাও, তাতিমাৰা, ধলপুৰ [ছিপাঝাৰ, মঙলদৈ], বামুণী পাহাৰ, শিঙৰি আদিতো পেট্ৰ’গ্লিফ আৱিষ্কাৰ হৈছে ৷

বহু ঠাইত ভালেমান শিলত গণেশ আৰু শিৱলিংগৰ পেট্ৰ’গ্লিফ কটা দেখা যায়৷ প্ৰাচীন অসমৰ অন্তৰ্গত নক্সা পৰ্বত, বুৰৈ নৈৰ পাৰৰ দুৰ্গ, তাম্ৰেশ্বৰী মন্দিৰ [অধুনালুপ্ত] আৰু মালিনী থানত এনে শৈল-চিত্ৰ থকাৰ বিৱৰণ ব্ৰিটিছ অনুসন্ধানকাৰী চাইমন ফ্ৰেচাৰ্ছ হানয়, ৱাল্টাৰ এন এডৱাৰ্ড, হেৰল্ড এইছ মান আদিৰ প্ৰতিবেদন আৰু গৱেষণামূলক লেখনিত পোৱা যায়৷

উল্লেখযোগ্য যে অসমত এতিয়ালৈকে আৱিষ্কাৰ আৰু উদ্ধাৰ হোৱা প্ৰাগৈতিহাসিক কালৰ শিলৰ সঁজুলি, কাপচিহ্ন [Cup mark] আৰু শৈল-চিত্ৰবোৰে এই ভূ-খণ্ডৰ প্ৰাচীনতম মানৱ বসতিৰ প্ৰমাণ দাঙি ধৰে৷ আমাৰ ৰাজ্যখনৰ বিভিন্ন ঠাইত প্ৰস্তৰ যুগৰ পৰাই মানুহে বসবাস কৰি অহাৰ কথা বুজাত এই প্ৰত্নতাত্ত্বিক সামগ্ৰীসমূহে সহায় কৰে৷

■ পেট্ৰ’গ্লিফ বা শৈল-চিত্ৰ কি ?

এণ্টাৰ্কটিকাৰ বাহিৰে পৃথিৱীৰ সকলো মহাদেশতে শৈল-চিত্ৰকলা [Rock painting] পোৱা যায়৷ এই শৈল-চিত্ৰকলাক পেট্ৰ’গ্লিফ [Petroglyph] বুলি কোৱা হয়৷ পেট্ৰ’গ্লিফৰ অৰ্থ হৈছে ‘প্ৰাচীন শিলত খোদিত’৷ পেট্ৰ’গ্লিফৰ কথা কওঁতে আন এটা শব্দও ব্যৱহাৰ কৰা হয়৷ সেইটো হৈছে পেট্ৰ’গ্ৰাফ [Petroglyph]৷ ইয়াৰ অৰ্থ ‘শিলৰ চিত্ৰ’৷ সাধাৰণতে এই দুয়োটা শব্দকে সমাৰ্থকভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা হৈ আহিছে৷

শৈল-চিত্ৰকলা বা পেট্ৰ’গ্লিফ হৈছে প্ৰাকৃতিক শিলৰ ওপৰত মানুহে সৃষ্টি কৰা চিহ্নিত স্থান আৰু ৰেখাচিত্ৰ৷ এই শিল্পৰূপসমূহ সদায় স্থাৱৰ শিলৰ পৃষ্ঠত কটা হৈছিল৷ বিশেষকৈ গুহাৰ দেৱাল, ডাঙৰ ডাঙৰ শিল আদিত এইবোৰ পোৱা যায়৷ ই মানুহৰ মনৰ সৃষ্টিশীলতাৰ আদিম ৰূপটোক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে৷

এইবোৰ প্ৰাগৈতিহাসিক কালত অধিকভাৱে খোদিত কৰা হৈছিল৷ মানুহে বা আমাৰ পূৰ্বপুৰুষে শিলৰ গুহাবোৰ নিজৰ বাসস্থানৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিছিল আৰু সেই বাসস্থানৰ দেৱালত শিলৰ ছবিবোৰ ‘আঁকিছিল’৷ এই শিলাশিল্পবোৰ পৃথিৱীত উপস্থিত থকা সকলো শিল্পৰূপৰ আৰম্ভণিৰ প্ৰতীক৷

সমগ্ৰ বিশ্বতে শিলৰ শিল্পৰ বহু উদাহৰণ পোৱা যায়৷ প্ৰাচীন সভ্যতাই বিভিন্ন ৰূপত মানুহৰ আকৃতি দেখুৱায়৷ এসময়ৰ চিকাৰজীৱী মানুহে লগৰীয়াৰ গোটত নাচি থকা, চিকাৰ কৰা, মাছ ধৰা দৃশ্যবোৰ; মাছ, চৰাই আৰু বিভিন্ন প্ৰাণী যেনেঃ হৰিণ, হাতী, গাহৰি, গৰু আদিৰ চিত্ৰণ শৈল-চিত্ৰবোৰত কৰিছিল৷

সেই শিলত কটা চিত্ৰসমূহত মূলতঃ হালধীয়া, ৰঙা, ক’লা, বাদামী, আৰু বগা ৰং ব্যৱহৃত হৈছিল৷ এই ৰংবোৰ তেওঁলোকে প্ৰাকৃতিক উৎসৰ পৰাই বিচাৰি লৈছিল৷ জিংক অক্সাইডৰপৰা বগা, লোহা আৰু চিলিচিক এচিডৰপৰা নীলা আৰু কয়লা বা কুঁহিয়াৰৰ পৰা ক’লা ৰং তৈয়াৰ কৰিছিল৷ এই ৰংবোৰ থু বা জন্তুৰ চৰ্বিৰ সৈতে মিহলি কৰা হৈছিল৷ ঘোঁৰাৰ চুলিৰ পৰা তৈয়াৰী ব্ৰাছেৰে ৰং প্ৰয়োগ আৰু আউটলাইনিঙৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল৷

শিল কাটি শিলাছবি অঁকা আদিম মানুহে নিজৰ বাসস্থানবোৰ বা গুহাবোৰ নিশ্চয়কৈ সুন্দৰভাৱে সজাব বিচাৰিছিল৷ সেয়ে তেওঁ বা তেওঁলোকে শিলৰ পৃষ্ঠৰ ওপৰত বিভিন্ন ধৰণৰ শিল্পৰূপ নিৰ্মাণ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে৷ প্ৰথম অৱস্থাত জীৱ-জন্তু, মানুহৰ আকৃতি আৰু আন কিছুমান প্ৰাকৃতিক বস্তুৰ দৰে চৌপাশৰ পৰা সকলো বস্তু তেওঁলোকে বাছি লৈছিল৷

ধীৰে ধীৰে এই শিল্পৰূপসমূহেও মানৱ সভ্যতাৰ লগতে বিকশিত হৈছিল৷ তেওঁলোকে বৃহৎ সংখ্যক প্ৰাণী শিলত অংকন কৰি চিকাৰৰ কৃতিত্ব নথিভুক্ত কৰাৰ চেষ্টা কৰিছিল৷

আদিম মানৱৰ শিলা যুগৰ শিল্পক তিনিটা মূল ভাগত ভাগ কৰা হয়৷ সেইবোৰ হৈছে– পিক্ট’গ্ৰাফ [Pictographs], পেট্ৰ’গ্লিফ [Petroglyphs] আৰু আৰ্থ ফিগাৰ [Earth figures] বা ‘পৃথিৱীৰ আকৃতি’৷ পিক্ট’গ্ৰাফ হৈছে কেৱল শিলৰ মুখখন স্থাপন কৰা চিত্ৰ বা অংকন৷ পেট্ৰ’গ্লিফ হৈছে শিলৰ পেনেলত খোদিত চিত্ৰ৷ সেইদৰে পৃথিৱীৰ আকৃতি হ’ল শিলৰ মাটিৰ পৃষ্ঠত সৃষ্টি কৰা বৃহৎ অলংকৰণ [ডিজাইন] আৰু মটিফ৷

পেট্ৰ’গ্লিফ বিশ্বজুৰি পোৱা যায়৷ কিছুমান সংস্কৃতিত পেট্ৰ’গ্লিফ সাধাৰণ কথা আছিল৷ ঐতিহাসিক যুগৰ শেষলৈকে ইবোৰ ব্যৱহাৰ হৈছিল৷ এই পেট্ৰ’গ্লিফবোৰ আফ্ৰিকা, স্কেণ্ডিনেভিয়া, ছাইবেৰিয়া, দক্ষিণ-পশ্চিম আৰু উত্তৰ আমেৰিকা তথা অষ্ট্ৰেলিয়াত সৰ্বাধিক পোৱা গৈছে৷

ভাৰতৰ বিভিন্ন ঠাইত অসংখ্য পেট্ৰ’গ্লিফ আছে৷ ইয়াৰে বহুতো পেট্ৰ’গ্লিফ অতি বিখ্যাত আৰু সুপৰিচিত৷ মধ্যপ্ৰদেশৰ ভীমবেটকাৰ শিলৰ চিত্ৰ, ত্ৰিপুৰাৰ উনোকোটি, কৰ্ণাটকৰ কুপগালত থকা কুপগাল পেট্ৰ’গ্লিফ আদি ইয়াৰ উদাহৰণ৷

■ অসমৰ শৈল-চিত্ৰ

০.১. উত্তৰ গুৱাহাটীৰ শৈল-চিত্ৰ :-

পুৰাণৰ মত অনুসৰি, উত্তৰ গুৱাহাটী এখন প্ৰাচীন চহৰ আছিল৷ ইয়াক ‘পূব কাশী’ বুলি জনা যায়৷ ইয়াৰ প্ৰাচীন নাম ‘দুৰ্জয়া’;– অৰ্থাৎ যাক জয় কৰিব পৰা নাযায়৷ উত্তৰ গুৱাহাটীৰ দীৰ্ঘেশ্বৰী পাহাৰ বা সীতা পৰ্বতৰ পাদদেশত, পুষ্পভদ্ৰা নৈৰ পাৰত মাৰ্কণ্ডেয়াৰ আশ্ৰম আছিল৷ গুৱাহাটীতকৈ উত্তৰ গুৱাহাটীয়েহে স্থানীয় লোকক অধিক আকৰ্ষণ কৰে৷ ইয়াত পুৰণি কালৰ ৰজাসকলেও অৰ্থনৈতিক আৰু কৌশলগত কাৰণত নিজৰ ৰাজধানী আৰু প্ৰশাসনিক কেন্দ্ৰ গঢ়ি তুলিছিল৷

ই এসময়ত সমগ্ৰ উত্তৰ-পূৰ্বাঞ্চলৰ নৃত্য-গীতৰ কেন্দ্ৰ হৈ পৰিছিল৷ এই ঠাই পাল বংশৰ অধীনত প্ৰাচীন কামৰূপ ৰাজ্যৰ ৰাজধানী আছিল৷ এই নগৰৰ পৰাই পাল ৰজাসকলে দেশ শাসন কৰিছিল৷ তেওঁলোকৰ নগৰখনক ‘দুৰ্জয় নগৰ’ বোলা হৈছিল৷ মধ্যযুগৰ আৰম্ভণিতে এই অঞ্চলটো ‘কামৰূপ নগৰ’ নামেৰে জনাজাত হয়৷ এই ঠাইখন ধৰ্মপালৰ সময়ৰপৰা ১২৬০ খ্ৰীষ্টাব্দলৈকে ৰাজধানী হৈ আছিল৷

তাৰ পিছত ই আৰু অধিক পশ্চিমলৈ স্থানান্তৰিত হয়৷ আহোম শাসনৰ সময়ত উত্তৰ গুৱাহাটী সামৰিক শক্তি একত্ৰিত কৰাৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ কেন্দ্ৰ আছিল৷ মোগল আক্ৰমণকাৰীৰ বিৰুদ্ধে আহোমৰ সামৰিক বাহিনী ইয়াতেই সষ্টম হৈছিল৷ ইয়াত বহু ঐতিহাসিক মন্দিৰ আৰু দুৰ্গ স্থাপন কৰিছিল৷ উত্তৰ গুৱাহাটীত এতিয়াও শিলেৰে নিৰ্মিত সৰু দলং, শিলালিপি আদি আছে৷ ইয়াৰ দীৰ্ঘেশ্বৰী দেৱালয়ৰ চৌপাশ আৰু ৰজাদুৱাৰ চৌকত বহুতো শৈলছবি অৰ্থাৎ পেট্ৰ’গ্লিফ দেখিবলৈ পোৱা যায়৷

০.১.১. দীৰ্ঘেশ্বৰী দেৱালয়ৰ চৌপাশৰ শৈল–চিত্ৰ :-

ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীৰ উত্তৰ পাৰত অৱস্থিত দীৰ্ঘেশ্বৰী দেৱালয়ৰ চাৰিওকাষৰ শিলত কেতবোৰ প্ৰাচীন শিলাছবি দেখিবলৈ পোৱা যায়৷ এই পেট্ৰ’গ্লিফিক ছবিবোৰৰ ভিতৰত গণেশ আৰু শিৱলিংগই প্ৰধান৷ এইখিনি শিলাশিল্পবোৰৰ উপৰি অন্যান্য শৈল-চিত্ৰ যেনে– মন্দিৰৰ গঠন, পদুমৰ কলি, এযোৰ দাঁত থকা হাতী, শাৰী পাতি থকা মন্দিৰ আদি ইয়াত উপলব্ধ৷

০.১.২. ৰাজদুৱাৰ অঞ্চলৰ শৈল–চিত্ৰ :-

চন্দ্ৰ ভাৰতী পাহাৰ অঞ্চল সামৰি লোৱা উত্তৰ গুৱাহাটীৰ ৰাজদ্বাৰচৌকত ঐতিহাসিক যুগৰ বহুতো পেট্ৰ’গ্লিফ দেখা যায়৷ সেইসমূহ হৈছে– যোদ্ধাৰ প্ৰতিমূৰ্তি, তৰোৱাল, বহুতো আকৰ্ষণীয় ব্যক্তিত্ব, নিৰ্দেশক চিহ্ন, নাও আদি৷

০.২. ডিমা হাচাওৰ শৈল–চিত্ৰ :-

পূৰ্বতে উত্তৰ কাছাৰ নামেৰে পৰিচিত অসমৰ ডিমা-হাচাও জিলা নৱপ্ৰস্তৰ যুগৰ সংস্কৃতিৰ অৱশিষ্টৰ বাবে প্ৰত্নতাত্ত্বিকভাৱে পৰিচিত৷ জিলাখনত নৱপ্ৰস্তৰ যুগৰ সংস্কৃতিৰ যথেষ্টখিনি প্ৰমাণ পোৱা গ’লেও এতিয়ালৈকে ই পুৰাপ্ৰস্তৰ আৰু মেছলিথিক সংস্কৃতিৰ পৰা বঞ্চিত হৈ আছে৷ এই জিলাখনৰ কোবাক, ডুবুলিং আৰু নুচুবুংলোৰ প্ৰত্নতাত্ত্বিক স্থানত কেতবোৰ শৈল-চিত্ৰ আৱিষ্কাৰ হৈছে৷

Petroglyphs — **Petroglyph:** This petroglyph is thought to have been carved by Native Americans into the wall of Buckskin Gulch in southern Utah, USA.

০.২.১. কোবাকৰ শৈল–চিত্ৰ :-

ডিমা হাচাও জিলাৰ হাফলং নগৰৰ উত্তৰ-পশ্চিমে কোবাক অৱস্থিত৷ ঠাইখণ্ডৰ ভৌগোলিক স্থানাংক ২৫ ডিগ্ৰী ১৬ মিনিট ৪৯.৩২ ছেকেণ্ড উত্তৰ আৰু ৯২ ডিগ্ৰী ৪৮ মিনিট ৫৫.৫৫ ছেকেণ্ড পূব৷ ইয়াৰ সৰু সৰু পাহাৰৰ ওপৰৰ দুখন ঠাইত শিলৰ সমাধি-পাত্ৰ আছে৷ স্থানীয় অঞ্চল দুটাত ২৫ টা সমাধি-পাত্ৰ পোৱা গৈছিল৷ কোবাকৰ কিছুমান সমাধি-পাত্ৰত সজ্জাগত বেণ্ড খোদিত আছে৷ সজ্জাগত বেণ্ডৰ মাজত মানুহৰ মূৰ, ম’হ বা মেথোনৰ মূৰ, দাওছ [ধাতুৰ ব্লেড] আৰু কোৰৰ শিলাচিত্ৰ দেখা যায়৷

ইয়াৰ শিলাচিত্ৰসমূহ আঁচোৰ কৌশলেৰে খোদিত কৰা৷ এইবোৰ খোদিত কৰিবলৈ ধাতুৰ সঁজুলি ব্যৱহাৰ কৰা বুলি অনুমান কৰা হয়৷ ইয়াৰ ৰেখা আৰু বৃত্তবোৰ নিখুঁতভাৱে তৈয়াৰ কৰা হৈছে৷ বৃত্তবোৰৰ নিখুঁত আকৃতিলৈ লক্ষ্য কৰি ক’ব পাৰি যে পুৰণি কালৰ মানুহে বৃত্ত এটা তৈয়াৰ কৰোতে সচেতনভাৱে কেন্দ্ৰটোৰ অৱস্থিতি অনুভৱ কৰিব পাৰিছিল৷

ইয়াত খোদিত শৈল-চিত্ৰৰ বৰ্গবোৰৰ ৰেখাবোৰো নিখুঁত, পোন আৰু সমান জোখৰ৷ ইয়াৰ পৰা বুজা যায় যে তেওঁলোকে জোখ-মাখ আৰু স্কেলৰ বিষয়ে সচেতন আছিল৷ তদুপৰি আঁচোৰ মাৰি থকাৰ সময়ত তেওঁলোকৰ কোনো ভুল হোৱা নাছিল৷ আঁচোৰবোৰৰ খোলাৰ গভীৰতা ১১ৰ পৰা ২ মিলিমিটাৰতকৈ বেছি নহয় আৰু প্ৰস্থও প্ৰায় ২ মিলিমিটাৰতকৈ কম৷ বৰ্তমান সময়ত এই শৈল-চিত্ৰবোৰৰ সাংস্কৃতিক আৰু প্ৰতীকী অৰ্থ উলিওৱা কঠিন৷

০.২.২. ডুবুংলিঙৰ শৈল–চিত্ৰ :-

হাফলঙৰ পৰা প্ৰায় ৪০ কিলোমিটাৰ দূৰত্বত, হাফলং-গুৱাহাটী পথত ডুবুংলিং অৱস্থিত৷ ঠাইখণ্ডৰ ভৌগোলিক স্থানাংক ২৫ ডিগ্ৰী ২১ মিনিট ৩৮ ছেকেণ্ড উত্তৰ আৰু ৯২ ডিগ্ৰী ৫৭ মিনিট ৭.৫৩ ছেকেণ্ড পূব৷ ডুবুংলিং প্ৰায় ৭০০ মিটাৰ উচ্চতাত অৱস্থিত৷ ডুবুংলিঙত মাত্ৰ ১৭টা শিলৰ সমাধি-পাত্ৰ পোৱা গৈছে৷ অৱশ্যে ব্ৰিটিছ যুগৰ গৱেষক মিলছ আৰু হাটনে তেওঁলোকৰ প্ৰতিবেদনত ৪২টা সমাধি-পাত্ৰ পোৱাৰ কথা উল্লেখ কৰিছিল৷

ইয়াত থকা শিলৰ সমাধি-পাত্ৰবোৰৰ আকৃতি প্ৰায় গোলাকাৰ আৰু ভিতৰৰ ফালে গাঁত আছে৷ কিছুমান সমাধি-পাত্ৰৰ গুৰি মাটিত পুতি থোৱা অৱস্থাত আৰু আন কিছুমান সম্পূৰ্ণৰূপে পুতি থোৱা আছে৷ সম্পূৰ্ণৰূপে পুতি থোৱাবোৰৰ কেৱল ওপৰৰ গহ্বৰ অংশটোহে উন্মোচিত হৈ থকা দেখা যায়৷ আটাইতকৈ ডাঙৰ সমাধি-পাত্ৰটো পৃষ্ঠৰ পৰা প্ৰায় ১২০ ছেণ্টিমিটাৰ উচ্চতাৰ আৰু পৃষ্ঠভূমিৰ পৰিধি প্ৰায় ২০০ ছেণ্টিমিটাৰৰ৷ ইয়াত¸ গছ-গছনি গজি উঠাৰ বাবে বেছিভাগ সমাধি-পাত্ৰ ভাঙি গৈছে৷

সমাধি-পাত্ৰবোৰৰ পৰা প্ৰায় ৪০০ মিটাৰ দূৰত্বত মাটিত কেইবাটাও অৰ্ধচন্দ্ৰ আকৃতিৰ শিল সোমাই আছে৷ এই শিলবোৰৰ সমতল পৃষ্ঠত বৰ্গক্ষেত্ৰ, বৃত্ত আৰু মানুহৰ শিলাচিত্ৰ খোদিত আছে৷ এনে খোদিত অৰ্ধচন্দ্ৰ আকৃতিৰ ওচৰা-ওচৰিকৈ থকা দুটা শিলৰ থূপৰ এটা থূপত প্ৰায় ১৪টা আৰু আনটো থূপত মাত্ৰ ৩টা খোদিত শিলহে বাকী আছে৷ ৩টা খোদিত শিল থকা থূপৰ বেছিভাগ শিলেই অৱক্ষয়ৰ কৱলত পৰিছে৷

ইয়াৰ আটাইবোৰ অৰ্ধচন্দ্ৰ আকৃতিৰ শিলতে একেধৰণৰ খোদিত ৰূপ আছে৷ কেন্দ্ৰত তিৰ্যক ৰেখাৰে দুটা ৰেখাযুক্ত বৰ্গক্ষেত্ৰ খোদিত কৰা দেখা যায়ঃ যাৰ চাৰিওফালে দুটাৰ পৰা তিনিটা দ্বৈত বৃত্ত থাকে৷ এইবোৰৰ বাহিৰৰ বৃত্তত তিনিটা বিপৰীতভাৱে স্থাপন কৰা ক্ষুদ্ৰ বৃত্ত, দুটা আলফা [গ্ৰীক বৰ্ণমালাৰ প্ৰথম বৰ্ণ]-ৰ দৰে চিহ্ন আৰু বিন্দুটোত দুটা হুক থকা এটা শৈলীগত ড্ৰপ আকৃতিৰ চিহ্ন আছে৷

ইয়াৰ উপৰি কিছুমান ভঙা শিলৰ টুকুৰাত মানুহৰ শৰীৰৰ অংগ আৰু দাওছ [ধাতুৰ ব্লেড] আদি খোদিত কৰা দেখা যায়৷ এটা শৈল-চিত্ৰত অৰ্ধচন্দ্ৰ আকৃতিৰ শিলত প্ৰায় তৰা আকৃতিৰ এটা প্ৰতীক খোদিত কৰা আছে৷ এই শিলটো অৱশ্যে অৰ্ধচন্দ্ৰ আকৃতিৰ আনটো শিলৰ থূপৰ পৰা প্ৰায় ৫০ মিটাৰ দূৰত অৱস্থিত৷

০.২.৩. নুচুবুংলো গাঁৱৰ শৈল–চিত্ৰ :-

ডিমা হাচাও জিলাৰ হাফলং নগৰৰপৰা উত্তৰ-পশ্চিম দিশত প্ৰায় ৪০ কিলোমিটাৰ দূৰত্বত নুচুবুংলো গাঁও অৱস্থিত৷ ঠাইখণ্ডৰ ভৌগোলিক স্থানাংক ২৫ ডিগ্ৰী ১৩ মিনিট ১৯.৯৭ ছেকেণ্ড উত্তৰ আৰু ৯২ ডিগ্ৰী ৫৪ মিনিট ৪২.৪৮ ছেকেণ্ড পূব৷ বৰ্তমান গাঁওখনত জেমি নগাসকলে বাস কৰে৷ গাঁওখনৰ নামটো জেমি নগাসকলে শেহতীয়াকৈহে নুচুবুংলো নামকৰণ কৰিছে৷ নুচুবুংলোৰ অৰ্থ হৈছে ‘শিলৰ সমাধি-পাত্ৰ থকা পাহাৰ’৷

ইয়াৰ আগতে গাঁওখনক ‘বোলাছান’ নামেৰে জনা গৈছিল৷ শিলৰ সমাধি-পাত্ৰবোৰ গাঁওখনৰ উত্তৰ-পূব দিশত প্ৰায় ১ কিলোমিটাৰ দূৰত দেখিবলৈ পোৱা যায়৷ স্থানীয়ভাৱে উপলব্ধ বেলেগ বেলেগ শিলৰ ব্লকৰ পৰা সকলোবোৰ সমাধি-পাত্ৰ তৈয়াৰ কৰা হৈছিল৷ এই সমাধি-পাত্ৰবোৰৰ গড় উচ্ছতা ১৫০ ছেণ্টিমিটাৰৰপৰা ৫০ ছেণ্টিমিটাৰৰ ভিতৰত৷ গহ্বৰৰ ন্যূনতম গভীৰতা ১০ ছেণ্টিমিটাৰ আৰু সৰ্বাধিক ৬০ ছেণ্টিমিটাৰ৷ এই সমাধি-পাত্ৰবোৰত খোদিত কৰা ভৰিৰ ছাপ, ত্ৰিভুজ আৰু বৃত্ত পিছৰ কালৰ সংযোজন৷

নুচুবুংলোৰ সমাধি-পাত্ৰবোৰৰ স্থানৰপৰা প্ৰায় ১ কিলোমিটাৰ দক্ষিণে থকা অঞ্চলত এফালে সমতল পৃষ্ঠ থকা দীঘলীয়া শিলৰ টুকুৰা দেখিবলৈ পোৱা যায়৷ এনে কেইবাটাও শিলৰ টুকুৰা ভগ্নাৱস্থাত থকাৰ লগতে বেছিভাগেই পতিত হৈ¸ মাটিত পোত গৈ আছে৷

আনহাতে, সমতল পৃষ্ঠত শৈলীগত মানুহৰ মুখ খোদিত শৈল-চিত্ৰৰ লগতে অন্যান্য চিহ্ন থকা জ্যামিতিক ৰেখাৰ শিলাচিত্ৰ দেখা যায়৷ সেইবোৰৰ ভিতৰত বৃত্ত, সৰল ৰেখা আৰু ভিতৰৰ বৃত্তৰ মাজেৰে আঁচোৰ মাৰি এফালে দীঘলীয়াকৈ বিস্তৃত দুটা সমান্তৰাল ৰেখা থকা দুটা বৃত্ত দেখা যায়৷

০.৩. তাতিমাৰাৰ শৈল–চিত্ৰ :-

কামৰূপ জিলাৰ চন্দ্ৰপুৰৰ তাতিমাৰাত থকা ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পাৰৰ পাহাৰৰ শিখৰত আঠ দণ্ডযুক্ত এটা চকাৰ শৈল-চিত্ৰ খোদিত হৈ থকা দেখা যায়৷ এই চকাটো বৌদ্ধ ধৰ্মচক্ৰৰ সৈতে তুলনা কৰিব পাৰি৷ চকাটো খোদিত হৈ থকা শিলটো বাৰিষা বাঢ়নী পানীয়ে খহাই নিয়াৰ উপক্ৰম কৰি আছে৷ এনেধৰণৰ একেই এটা চকা মায়ঙৰ কাছ’চিলা অঞ্চলতো খোদিত হৈ থকা দেখিবলৈ পোৱা যায়৷ উল্লেখযোগ্য যে তাতিমাৰাত চকাটো থকা ঠাইখণ্ডৰ ভৌগোলিক স্থানাংক চ্ছ ডিগ্ৰী ১৪ মিনিট ৪৬.৮৩ ছেকেণ্ড উত্তৰ আৰু ৯১ ডিগ্ৰী ৫৫ মিনিট ১১.১৬ ছেকেণ্ড পূব৷

০.৪. নক্সা পৰ্বতৰ শৈল–চিত্ৰ :-

প্ৰাচীন অসমৰ অন্তৰ্গত তথা বৰ্তমানৰ অৰুণাচল প্ৰদেশৰ অন্তৰ্ভুক্ত হৈ থকা নক্সা পৰ্বতৰ শিলৰ পেনেলতো চল্লিশটাতকৈও অধিক নিৰ্দেশাত্মক চিহ্ন থকা শৈল-চিত্ৰ অৰ্থাৎ পেট্ৰ’গ্লিফ পোৱা গৈছিল৷ এই নিৰ্দেশাত্মক চিহ্নবোৰ জ্যামিতিক, অ-জ্যামিতিক আৰু চিত্ৰকল্পৰ ৰূপক প্ৰতিনিধিত্ব কৰা বিধৰ৷ নক্সা পৰ্বতৰ পৰা প্ৰায় ২০০ কিলোমিটাৰ পূবত থকা মালিনী থানতো কম-বেছি পৰিমাণে অনুৰূপ নিৰ্দেশাত্মক চিহ্ন পোৱা গৈছিল৷ [১] উল্লেখযোগ্য যে এই নক্সা পৰ্বতৰ অঞ্চলটোত পাল বংশজ আৰু বৰাহীৰ এটা ঠালে বসবাস কৰা বুলি কোৱা হৈছে৷ [২] আনহাতে, মালিনী থানক চুতীয়াসকলৰ কীৰ্তি বুলি কোৱা হয়৷

০.৫. বুৰৈ নৈৰ পাৰৰ শৈল–চিত্ৰ :-

প্ৰাচীন অসমৰ অন্তৰ্গত বুৰৈ নৈৰ পাৰত থকা দুৰ্গৰ শিলত কেতবোৰ শৈল-চিত্ৰ থকাৰ কথা ব্ৰিটিছ অনুসন্ধানকাৰী Walter N. Edwards আৰু Harold H. Mann -য়ে ১৯০৭ খ্ৰীষ্টাব্দৰ Journal of Asiatic Society of Bengle ৰ LXXIII সংখ্যাত An ancient Assamese Fortification and the Legends there to শীৰ্ষক লেখাত উল্লেখ কৰিছিল৷

তেওঁলোকৰ মতে, সেই দুৰ্গ থকা ঠাইখণ্ডৰ ভৌগোলিক স্থানাংক ২৬ ডিগ্ৰী ৫৭ মিনিট উত্তৰ আৰু ৯৩ ডিগ্ৰী ২৮ মিনিট পূব৷ তেওঁলোকে সেই শৈল-চিত্ৰসমূহৰ ৰেখাচিত্ৰও অংকন কৰিছিল৷ অংকন কৰা ৰেখাচিত্ৰসমূহপৰা দুৰ্গৰ শিলত থকা শৈল-চিত্ৰসমূহ মূলতঃ নিৰ্দেশাত্মক চিহ্ন বুলি বুজিব পৰা যায়৷ সেই চিহ্নবোৰৰ ভিতৰত ত্ৰিভুজাকৃতিৰ, কাঁড়ৰ আকৃতিৰ, অৰ্ধবৃত্তাকৃতিৰ, সৰলৰৈখিক আৰু ক্ষুদ্ৰ ক্ষুদ্ৰ গোলাকৃতিৰ নিৰ্দেশাত্মক চিহ্নই প্ৰধান৷

দুয়োজন লেখকে ১৮৪৮ খ্ৰীষ্টাব্দত S. F. Hannay -য়ে নিজৰ প্ৰতিবেদনত ভীষ্মক ৰজাৰ মন্দিৰত থকা নিৰ্দেশাত্মক চিহ্নবোৰৰ সৈতে বুৰৈৰ পাৰৰ দুৰ্গৰ চিহ্নবোৰ একেই বুলি কোৱা কথাষাৰো উনুকিয়াইছে৷ উল্লেখযোগ্য যে হানয়ে উল্লেখ কৰা ভীষ্মক ৰজাৰ মন্দিৰটো হ’ল তাম্ৰেশ্বৰী মন্দিৰ৷ ইয়াৰ অৰ্থ এয়েই যে চুতীয়াসকলে নিৰ্মাণ কৰা তাম্ৰেশ্বৰী মন্দিৰৰ শৈল-বেৰত শিলাছবি বা পেট্ৰ’গ্লিফ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল৷

সেয়ে এই শৈল-চিত্ৰসমূহ দশম শতিকামানৰ বুলি ঠাৱৰ কৰিব পৰা যায়৷ চাইমন ফ্ৰেচাৰ্ছ হানয়ৰ উক্ত প্ৰতিবেদন ১৮৪৮ খ্ৰীষ্টাব্দৰ Journal of Asiatic Society of Bengle ৰ June মাহৰ সংখ্যাত প্ৰকাশিত হৈছিল৷ সেই প্ৰতিবেদনৰ লগত তাম্ৰেশ্বৰী মন্দিৰত থকা কেতবোৰ শৈল-ভাস্কৰ্য আৰু নিৰ্দেশাত্মক আকৃতিৰ ছবি হানয়ে আঁকিছিল৷ ছবিখনত থকা বৰ্গাকৃতিৰ, গোলাকৃতিৰ, বল্লমাকৃতিৰ, কাঁড়, ধনু-কাঁড় আদি আকৃতিসমূহ পেট্ৰ’গ্লিফ বা শৈল-চিত্ৰ আছিল বুলি বুজিব পাৰি৷

petroglyphs1 — **Who started the petroglyphs in this world?** (file pic)

০.৬. শুক্ৰেশ্বৰ শিলৰ শৈল–চিত্ৰ :-

অসমৰ বিশ্বনাথ জিলাৰ বিশ্বনাথ ঘাটৰ কাষতে, ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ নদীদ্বীপ উমাটুমনিত এচটা একক শিলৰ বিশাল টুকুৰা আছে৷ সেই টুকুৰাটোক ‘শুক্ৰেশ্বৰ শিল’ বুলি কোৱা হয়৷ শুক্ৰেশ্বৰৰ ভৌগোলিক স্থানাংক ২৬ ডিগ্ৰী ৩৯ মিনিট ৪২.৮ ছেকেণ্ড উত্তৰ আৰু ৯৩ ডিগ্ৰী ১০ মিনিট ৩৬.৪ ছেকেণ্ড পূব৷ এই শুক্ৰেশ্বৰ শিলত বহুকেইখন শৈল-চিত্ৰ বা পেট্ৰ’গ্লিফ আছে৷ গোটেই শুক্ৰেশ্বৰ শিলটোৱেই বিভিন্ন ধৰণৰ শিলৰ ৰেখা কাটি খোদিত কৰা এক বিৰল প্ৰত্নতাত্ত্বিক শিল৷

শুক্ৰেশ্বৰ শিলচটাত পেট্ৰ’গ্লিফ হিচাপে বিভিন্ন জ্যামিতিক আৰ্হি আছে৷ তাৰ ভিতৰত এখন নটা সংখ্যাৰ ঢাল [চেছবৰ্ড], তিনিটা লুপ [loop], এটা মন্দিৰৰ পৰিকল্পনা, চৰাই, এটা মাছ, এখন শিলালিপি, এটা হাতীৰ ওপৰত উঠি থকা সিংহ আৰু এটা ‘পুৰাকথাৰ জীৱ’ৰ চিত্ৰই প্ৰধান৷ এই পৌৰাণিক জীৱটো আহোম ৰজাৰ ৰাজপ্ৰতীক বুলি কোৱা হৈছে৷ জীৱটো দেখাত সিংহৰ নিচিনা৷

শুক্ৰেশ্বৰ শিলচটাত থকা জ্যামিতিক আৰ্হিবোৰৰ ভিতৰত বৰ্গ আৰু আয়তাকাৰ আৰ্হি, বৃত্ত, সমকেন্দ্ৰিক স্বভাৱত থকা বৃত্তাকাৰ ৰেখা, পোন আৰু বক্ৰ ৰেখা আদিও দেখিবলৈ পোৱা যায়৷

শিলচটাত থকা শিল্পৰূপ ঐতিহাসিক যুগৰ৷ ময়ুৰ যেন লগা চৰাইটোৰ উচ্ছতা ২৬ ছেণ্টিমিটাৰ আৰু প্ৰস্থ ৩৪ ছেণ্টিমিটাৰ৷ কেন্দ্ৰীয় আৰু আটাইতকৈ ডাঙৰ চেছবৰ্ডখন ৪৮ ছেণ্টিমিটাৰ বহল আৰু ৫০ ছেণ্টিমিটাৰ দীঘল৷ কেন্দ্ৰীয় আৰু আটাইতকৈ ডাঙৰ লুপটোৰ উচ্চতা ২৯ ছেণ্টিমিটাৰ আৰু প্ৰস্থ চ্ছ ছেণ্টিমিটাৰ৷ পূব দিশত প্ৰায় দুশ মিটাৰ দূৰত্বত এটা বিশাল শিলৰ ব্লক আৰু আন কেইবাটাও সৰু সৰু শিলৰ ব্লক আছে৷

সেই ব্লকবোৰত খোদিত কৰা অন্যান্য পেট্ৰ’গ্লিফিক চিন আছে৷ তদুপৰি ইয়াত থকা ৭২ ছেণ্টিমিটাৰ উচ্ছতাৰ আৰু ৬০ ছেণ্টিমিটাৰ বহলকৈ খোদিত কৰা চৰাইৰ অলংকৰণ বা ডিজাইনটো বিশেষভাৱে উল্লেখযোগ্য৷ এইসমূহ আহোম ৰজাসকলৰ ৰাজত্বকালৰ অৰ্থাৎ শেষ-মধ্যযুগৰ সময়ৰ বুলি ভবা হৈছে৷

শুক্ৰেশ্বৰ শিলত খোদিত আৰ্হিবোৰ অতি আকৰ্ষণীয় আৰু মানুহক ভবাই তুলিব পৰা বিধৰ৷ এইসমূহে বিশেষকৈ সাধাৰণ পৰ্যটকসকলৰ মনোযোগ কাঢ়ি নিয়ে৷ শুক্ৰেশ্বৰ শিল বৰ্তমান ভাৰতৰ প্ৰত্নতাত্ত্বিক জৰীপ সংস্থাৰ দ্বাৰা সংৰক্ষিত৷

০.৬.১. শুক্ৰেশ্বৰ শিলৰ শৈল–চিত্ৰৰ সৈতে জড়িত কিংবদন্তি :-

শুক্ৰেশ্বৰ শিলত খোদিত থকা শৈল-চিত্ৰকলা বা পেট্ৰ’গ্লিফবোৰৰ সৈতে যুক্ত কৰি স্থানীয়ভাৱে কেতবোৰ কষ্টকল্পিত প্ৰবাদ প্ৰচলিত হৈ আছে৷ তাৰে এটা প্ৰবাদ অনুসৰি, ‘মহাভাৰত’ত বৰ্ণিত কৌৰৱ-পাণ্ডৱৰ ‘দ্যুত-ক্ৰীড়া’ বা পাশা খেল ইয়াতে সংঘটিত হৈছিল৷ শিলচটাত থকা আয়তাকাৰ আৰ্হিবোৰ পাশাৰ ঢাল বুলি বিশ্বাস কৰা হয়৷

আন এটা প্ৰবাদত কোৱা হৈছে যে অৰ্ধবৃত্তাকাৰ কিংকৰ্তব্যবিমূঢ় আৰ্হিবোৰ ‘চক্ৰব্যুহ’ বা চক্ৰবেহুৰ পৰিকল্পনা৷ এনে পৰিকল্পনা যুদ্ধত সৈনিকক কিংকৰ্তব্যবিমূঢ় কৰিবলৈ প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল৷ মহাভাৰতৰ যুদ্ধত মধ্য পাণ্ডৱ অৰ্জুনৰ পুত্ৰ অভিমন্যুক কৌৰৱ সেনাপতিয়ে এনে এক চক্ৰবেহু ৰচনা কৰিয়েই হত্যা কৰিছিল৷

আনহাতে, শুক্ৰেশ্বৰ শিলত থকা এটা বিশেষ বৃত্তাকাৰ খোদিত ছবিয়ে কম্পাছক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে বুলি বিশ্বাস কৰা হয়৷ কিন্তু এই সকলোবোৰ প্ৰবাদহে মাত্ৰ, ইয়াত বৈজ্ঞানিক সত্যতাৰ লেখমানো নাই৷ প্ৰকৃততে মানুহে শিলত কটা কাম আৰম্ভ কৰাৰ বেলিকা পোনতে এনেদৰে কোনো শিলৰ গাত শৈল-চিত্ৰ কাটি ‘আখৰা’ কৰি লয়৷ শুক্ৰেশ্বৰ শিলৰ খোদাই কৰ্মবোৰ অতীতত কৰা তেনে কাৰ্যৰেই নামান্তৰ৷

০.৬.২. বাঘেশ্বৰ শিলৰ শৈল–চিত্ৰ :-

শুক্ৰেশ্বৰ শিলচটা থকা উমাটুমনিতে বাঘেশ্বৰ শিল অৱস্থিত৷ বাঘেশ্বৰৰ ভৌগোলিক স্থানাংক ২৬ ডিগ্ৰী ৩৯ মিনিট ৫৪ ছেকেণ্ড উত্তৰ আৰু ৯৩ ডিগ্ৰী ১০ মিনিট ৫৭ ছেকেণ্ড পূব৷ ইয়াত খোদিত শিলবোৰৰ ওচৰত এটা আধুনিক মন্দিৰ নিৰ্মাণ কৰা হৈছে৷ ই হনুমান মন্দিৰ৷ ইয়াত খোদিত মূৰ্তি থকা চাৰিটা শিল আছে৷ আধুনিক মন্দিৰৰ ওচৰৰ প্ৰথমটো বিশাল শিলত চৰাই, জ্যামিতিক অলংকৰণ [ডিজাইন], কাঁড়ৰ চিন আৰু খুঁটা পুতিবলৈ ব্যৱহৃত ফুটা খোদিত কৰা হৈছে৷

আন এটা সৰু শিলত কম জ্যামিতিক অলংকৰণেৰে সজাই তোলা দেখা গৈছে৷ উত্তৰ দিশত দুটা শিলত আৰু প্ৰায় ৩০ মিটাৰ দূৰত্বত প্ৰথম শিলত দুটা হনুমানৰ মূৰ্তি আৰু কিছুমান ক্ৰছৰ চিন খোদিত কৰা হৈছে৷

০.৬.৩. নাগেশ্বৰ শিলৰ শৈল–চিত্ৰ :-

এই ঠাইৰ উত্তৰ দিশত আৰু শুক্ৰেশ্বৰৰপৰা প্ৰায় ১ কিলোমিটাৰ দূৰত চৰাই, পদুম, তান্ত্ৰিক প্ৰতীক আৰু কাঁড়ৰ চিত্ৰ থকা দুটা খোদিত শিল আছে৷ এই শিলটোক নাগেশ্বৰ শিল বোলে৷ নাগেশ্বৰ শিল থকা ঠাইৰ ভৌগোলিক স্থানাংক ২৬ ডিগ্ৰী ৩৯ মিনিট ৬৫ ছেকেণ্ড উত্তৰ আৰু ৯৩ ডিগ্ৰী ১০ মিনিট ৮৭ ছেকেণ্ড পূব৷

প্ৰসংগ-টীকাঃ

১. Ashraf, A. A., Archaeological Remains and Further Prospects in Arunachal Pradesh, ‘Puratattva’, Editors: K. N. Dikshit and K. S. Ramachandran, Publisher: Indian Archaeological Society, B-17, Qutab Institutional Area, South of IIT, New Delhi, Number: 28, 1997-98, p. 75

২. Nath, R. M., ‘The Back-Ground of Assamese Culture’, Publisher: A. K. Nath, Mimosa Ridge, Nongthymai, Shillong, First Edition, 1048, p. 62

নবীন বুঢ়াগোহাঁই; E-mail: nobinburagohain19@gmail.com Mobile: 8011612535

Images from different sources

Mahabahu.com is an Online Magazine with collection of premium Assamese and English articles and posts with cultural base and modern thinking. You can send your articles to editor@mahabahu.com / editor@mahabahoo.com (For Assamese article, Unicode font is necessary)