কৰ’না মহামাৰীৰ সময়ত শৰীৰৰ ইমিউনিটি কেনেকৈ বঢ়াব ?

-ডা: ভূপেন শইকীয়া |

ইমিউনিটিৰ মানেনো কি?

আমাৰ শৰীৰ প্ৰতি মুহূৰ্ততে আমাৰ চৌপাষৰ নানান কাৰকৰ পৰা আক্ৰান্ত হোৱাৰ সম্ভাৱনাৰ সন্মুখীন হৈ থাকে৷ সেই কাৰক সমূহৰ উদাহৰণ হ’ল- ভাইৰাছ, বেক্টেৰিয়া,ফাংগাছ, প্ৰট’যোৱা,ৰাসায়নিক পদাৰ্থ,ঔষধ,শৰীৰত প্ৰবেশ কৰা ধাতুৰ টুকুৰা (Splinter), খাদ্য বিশেষ, সাঁপ বা আন কীট-পতংগই দিয়া বিষাক্ত দ্ৰব্য, ৰক্ত গ্ৰহন কৰোতে পোৱা ৰক্ত কণিকা বা চেৰাম আৰু অজস্ৰ হ’ব পাৰে৷ চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ ভাষাত এইবিলাকক এন্টিজেন (Antigen) বুলে৷ আকৌ যেহেতু উল্লেখিত কাৰক সমূহ শৰীৰৰ বাহিৰৰ পৰা অহা সেয়ে এনে এন্টিজেনক বাহ্যিক এন্টিজেন (Exogenous antigen) বুলে৷ কেতিয়াবা নিজৰ দেহৰ ভিতৰৰ কোনো অংশ বিশেষে এন্টিজেনৰ দৰে ক্ৰিয়া কৰিব পাৰে – তেনে সংঘটনাক অন্তৰ্নিহিত এন্টিজেন (Endogenous antigen) বুলে৷ যি কোনো এন্টিজেনে আমাৰ শৰীৰক আক্ৰমন কৰাৰ লগে লগে আমাৰ দেহৰ ভিতৰৰ প্ৰতিৰক্ষা প্ৰণালী সষ্টম হৈ উঠে; যাৰ ফলস্বৰূপে এটা সময়ত আমাক সুৰক্ষা প্ৰদান কৰা এন্টিবডি (Antibody) আৰু ইন্টাৰফেৰন (Interferon) শৰীৰৰ ভিতৰত নিৰ্মিত হৈ উঠে৷ এন্টিবডি আৰু ইন্টাৰফেৰন হ’ল আমাক সুৰক্ষা প্ৰদান কৰা প্ৰটিন বিশেষ৷ আমাৰ দেহক বিভিন্ন এন্টিজনৰ পৰা এনেদৰে সুৰক্ষা প্ৰদান কৰা কাৰ্যক ইমিউনিটি (Immunity) বুলে৷

ইমিউনিটিৰ অংশসমূহ কি কি ?

          ঘাইকৈ কিছুমান কোষিকাৰ (Cell) যোগেদি শৰীৰৰ ইমিউন প্ৰণালী গঠিত হৈছে৷ সেইবিলাক হ’ল – নেচাৰেল কিলাৰ (NK) চেল,মেক্ৰফেজ (Macrophage), ডেনড্ৰাইটিক (Dandritic) চেল, শ্বেত ৰক্ত কণিকা (যেনে নিউট্ৰফিল,ইয়োচিনফিল, বেচফিল, লিম্ফচাইট) আৰু টি-চেল,বি-চেল৷ ডেনড্ৰাইটিক চেল আৰু মেক্ৰফেজে টি-চেললৈ এই এন্টিজেনৰ আক্ৰমনৰ বাৰ্তা পঠায়৷ টি-চেলে ততালিকে জনায় বি-চেলক৷ বি-চেলে প্লাজমা চেল নিৰ্মাণ কৰে- য’ত এন্টিবডি সুমাই থাকে৷ ইয়াৰ ওপৰি বি-চেলে এই পৰিঘটনাৰ স্মৃতি ৰাখি থয় মেমৰি চেলত৷ আনহাতে নানাবিধ ৰাসায়নিক তত্ব জড়িতহৈ মেক্ৰফেজলৈ সংবাদ যায় এন্টিবডি সৃষ্টি হোৱাৰ৷ মেক্ৰফেজে তেতিয়া উৎপন্ন কৰে আন এবিধ সৈন্য বাহিনী যাৰ নাম হ’ল ইন্টাৰফেৰন৷ এই সমগ্ৰ প্ৰক্ৰিয়াটোত কিছু সময়ৰ প্ৰয়োজন হয়৷ আনহাতে আমাৰ শৰীৰত প্ৰবেশ কৰা যি কোনোএন্টিজেনৰ বিৰুদ্ধে যুঁজ কৰা প্ৰথম শাৰীৰ সেনা বাহিনী হ’ল শ্বেত ৰক্ত কণিকা৷ তেজৰ ১ শতাংশ স্থান দখল কৰি থকা শ্বেত ৰক্ত কণিকাৰ নিৰ্মাণ অহৰ্নিশ চলি থাকে হাড়ৰ মজ্জা (Bone marrow)ত ৷ একোটা শ্বেত ৰক্ত কণিকাৰ আয়ুস মাত্ৰ কেইদিনমানহে৷ তেজত বৰ্ধিত শ্বেত ৰক্ত কণিকাৰ উপস্থিতিয়ে শৰীৰত সংক্ৰমণ (Infection) চলি থকা বুজায়৷

          ইয়াৰ ওপৰি আমাৰ দেহৰ ছালখনে, চেলাইভা,ঘাম আৰু চকুৰ পানীত থকা লাইচ’জাইম (Lysozyne)নামৰ ৰাসায়নিক দ্ৰব্যই অনেক জীৱাণুক বিনষ্ট কৰি আমাক ব্যাহিকভাৱে সুৰক্ষা প্ৰদান কৰে৷ একেদৰে নাকৰ ভিতৰত থকা নোম কেইডালেও দেহত এন্টিজেনৰ প্ৰৱেশত বাধা দি আমাক উপকৃত কৰে৷ আমাৰ ছালত থকা ডেনড্ৰাইটিক চেলে দেহৰ ইমিউনিটি ৰক্ষাত আগবঢ়োৱা অতি মহত্বপূৰ্ণ ভূমিকাৰ বিষয়ে আগলৈ আলোচনা কৰিম৷

ইমিউনিটিৰ প্ৰকাৰ কি কি?

           ১-তাৎক্ষণিক, শৰীৰত আগৰ পৰা থকা (Innate/ Inborn) ইমিউনিটি – আমাৰ তেজত থকা শ্বেত ৰক্ত কণিকা,মেক্ৰফেজ,ডেনড্ৰাইটিক চেল, নেচাৰেল কিলাৰ চেল আদিয়ে যি কোনো এন্টিজেনৰ বিৰুদ্ধে ততালিকে যুঁজ আৰম্ভ কৰে (আৰু এন্টিবডি নিৰ্মাণৰ বাবে জৰুৰী বাৰ্তা পঠায়)৷ এনে ইমিউনিটি দীৰ্ঘকালীন নহয় আৰু কোনো নিৰ্দিষ্ট জীৱাণুৰ বিৰুদ্ধে নহয় অৰ্থাৎ non-specific ৷

          ২- আয়ত্ত কৰা (Acquired/ Adaptive)- ইতিমধ্যে কোৱা হৈছে যে শৰীৰত এন্টিজেনৰ প্ৰৱেশৰ বাৰ্তা ইমিউন প্ৰণালীয়ে অৱগত হোৱাৰ পিছত ই এন্টিবডি নিৰ্মাণৰ কামত মগ্ন হৈ পৰে৷ টি-চেল বা টি-লিম্ফচাইট আৰু বি-চেল বা বি-লিম্ফচাইট হ’ল আয়ত্ত কৰা ইমিউনিটিৰ অপৰিহাৰ্য অংশ৷ ইন্টাৰল্যুকিন নামৰ বাৰ্তবাহক ৰাসায়নিকে এই কাৰ্যত প্ৰভূত অৰিহনা যোগায়৷ উৎপন্ন হ’বলৈ সময় ল’লেও এনে ইমিউনিটি দীৰ্ঘস্থায়ী আৰু নিৰ্দিষ্ট জীৱাণুৰ বিৰুদ্ধে কাৰ্যক্ষম৷

          এই আয়ত্ত কৰা ইমিউনিটি জীৱাণুৱে ৰোগাক্ৰান্ত কৰাৰ ফলত হ’ব পাৰে নতুবা সেই নিৰ্দিষ্ট ৰোগৰ ভেকচিন লোৱাৰ দ্বাৰাও হ’ব পাৰে৷ পৰিতাপৰ কথা কৰ’না ভাইৰাছে সৃষ্টি কৰা কভিড১৯ ৰোগৰ কোনো ভেকচিন এতিয়ালৈ আবিস্কৃত হোৱা নাই৷ আনহাতে ৰোগাক্ৰান্ত হোৱা লোকৰ শৰীৰত উৎপন্ন হোৱা এন্টিবডিৰ পৰিমাণ আৰু তাৰ স্থিৰতা সম্বন্ধে বিজ্ঞানীসকলে নিৰ্ভৰযোগ্য তথ্য আহৰণ কৰিব পৰা নাই৷

          এক্টিভ ইমিউনিটি বনাম পেছিভ ইমিউনিটি:

যদি কোনো জীৱাণুৰ দ্বাৰা আক্ৰান্ত হোৱাৰ ফলত নাইবা ভেকচিন লোৱাৰ ফলত সেই ৰোগৰ বিপৰীতে এন্টিবডি বিকশিত হয়-সেয়া হ’ল এক্টিভ ইমিউনিটি৷ ইয়াৰ  বিপৰীতে শৰীৰক যদি বাহিৰৰ পৰা এন্টিবডি যোগান ধৰা হয়- তেনে ইমিউনিটিক কোৱা হয় পেছিভ  ইমিউনিটি৷ উদাহৰণ শিশুৱে প্লেচেন্টা বা মাতৃদুগ্ধৰ মাধ্যমেৰে পোৱা এন্টিবডি৷ আন এটা উদাহৰণ কোনো ৰোগৰ বিপৰীতে (যেনে টিটেনাচ,গেছ গেংগ্ৰিন) বেজীৰ মাধ্যমেৰে যোগান ধৰা ইমিউনোগ্লবুলিন৷

এক্টিভ ইমিউনটি দীৰ্ঘম্যাদী কিন্তু পেছিভ ইমিউনিটি ক্ষন্তেকীয়া৷

সামূহিক ইমিউনিটি (Herd / mass immunity) – কোনো এটা অঞ্চল বা দেশে তেতিয়াহে আয়ত্ত কৰিব পাৰিব যেতিয়া সেই অঞ্চলৰ বা দেশৰ কমেও ৭০শতাংশ লোকৰ শৰীৰত কোনো এটা (উদাহৰণ কোভিড১৯) মহামাৰীৰ বিৰুদ্ধে এন্টিবডি গঢ়ি উঠিব৷ সেই এন্টিবডি শৰীৰত উৎপন্ন হ’ব ভেকচিনৰ দ্বাৰা নতুবা সংক্ৰমণৰ দ্বাৰা৷ এতিয়া যেহেতু কৰ’না ভাইৰাছৰ বিৰুদ্ধে কোনো ভেকচিন উপলব্ধ নহয়, ভাইৰাছৰ সংক্ৰমণ হ’লেহে মানৱ দেহত তাৰ বিৰুদ্ধে নিৰ্দিষ্ট এন্টিবডি গঢ়লৈ উঠিব৷ সদ্যহতে স্বিডেন দেশে কোনো লকডাউন দিয়া নাই আৰু নিজৰ দেশৰ নাগৰিকক সামূহিক ইমিউনিটি গঢ়ি তুলিবলৈ বুলি এৰি দিছে৷ এইটোএটা বিবাদাস্পদ বিষয় আৰু বিপদজনক পন্থা৷ ব্ৰিটেইন আৰু আন দুই এখন দেশে সামূহিক ইমিউনিটিৰ কথা চিন্তা কৰিছিল যদিও এই মহামাৰীত মৃত্যুৰ সংখ্যা আৰু ক্ষিপ্ৰতাৰে বিয়পাৰ আশংকা দেখি পিছ হুহুকি আহে৷ শেহতীয়া সমীক্ষামতে এতিয়ালৈ এক কোটি নাগৰিকৰ দেশ স্বিডেনত কভিড১৯ত আক্ৰান্তৰ সংখ্যাই ৪৫হেজাৰ অতিক্ৰম কৰিছে আৰু তাৰে ৪হেজাৰে মৃত্যুবৰণ কৰিছে৷ এতিয়ালৈ ইমিউনিটি গঢ়লৈ উঠা নাগৰিকৰ সংখ্যা ১০শতাংশৰো কম৷ এনে অৱস্থাত আমাৰ দেশে সামুহিক ইমিউনিটিৰ প্ৰয়োগৰ কথা ভবাটো সমীচিন হ’বনে?

ইমিউনিটি বৰ্ধিত কৰাৰ উপায়

• বৰ্তমান সময়ত কভিড১৯ৰ বিৰুদ্ধে যুঁজিবলৈ যেহেতু এতিয়ালৈ কোনো ভেকচিনৰ উদ্ভাৱন হোৱা নাই, সেয়ে আমি প্ৰত্যেকেই নিজৰ শৰীৰৰ ৰোগ প্ৰতিৰোধ ক্ষমতাৰ বিকাশৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিব লাগিব৷ প্ৰবচন আছে ‘হ’লা গছত সকলোৱে বাগী কুঠাৰ মাৰে’৷ দুৰ্বল আৰু কম ইমিউনিটি থকা লোকৰ কভিড১৯ত আক্ৰান্ত হোৱাৰ সম্ভাৱনা অধিক৷ আকৌ এটা কথা পৃথিবীত এনে কোনো দৰব আবিস্কৃত হোৱা নাই যি দিনচেৰেকৰ ভিতৰতে সেৱন কৰাজনৰ ইমিউন প্ৰণালীক শক্তিৱন্ত কৰি তুলিব পাৰিব৷

ইমিউনিটিৰ ক্ষতিসাধন নহ’বলৈ নকৰিবলগীয়া আৰু জীৱনশৈলীত সংশোধন:

          নিদ্ৰা:-নিয়মিত উচিত সময়ত ৭৷৮ঘন্টা টোপনিৰ দেহক একান্ত প্ৰয়োজন৷ ইয়াৰ ব্যতিক্ৰমে শৰীৰৰ ইমিউনিটি হ্ৰাস পায়৷

ধূম্ৰপান :- ধপাতত থকা নিকোটিন,এমোনিয়া,আৰ্চেনিক,টলিউন ইত্যাদিকে ধৰি আঢ়ৈশ বিধ বিষাক্ত পদাৰ্থই জীৱনৰ আয়ুসৰেখাক চুটি কৰে৷

অতিমাত্ৰা মদ্যপান:- মদ্যপানে আভোক কৰে৷ শ্বেত ৰক্ত কণিকাৰ উৎপাদন হ্ৰাস কৰে৷

চেনি বেচিকৈ খোৱা:- শৰীৰৰ ইমিউনিটিৰ বাবে অপকাৰী৷ শ্বেত ৰক্ত কণিকাৰ সক্ৰিয়তা হ্ৰাস পায়৷ মিঠাৰ প্ৰতি আসক্তি থাকিলে নিৰাপদ বিকল্প হ’ল মধুতুলসী (ষ্টেভিয়া)৷নাইবা বতৰৰ ফল খালে মিঠাৰ সৈতে ভিটামিন-চি আৰু অন্যান্য লাগতিয়াল তত্বও পাব৷

জাংক ফুড:- মেদবহুলতা,দেহৰ চৰ্বি বৃদ্ধিকাৰক৷ অটোইমিউন ৰোগক মাতিব পাৰে৷

শৰীৰৰ নিস্ক্ৰিয়তা:- এলেহুৱা জীৱনশৈলী বিপদজনক৷

অত্যধিক শ্ৰম:-নিতৌ নিয়মীয়া ৩০মিনিটৰ ব্যায়াম শৰীৰৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় হোৱাৰ বিপৰীতে দেখা যায় ৯০মিনিটৰ অধিক সময়ৰ কঠোৰ শাৰীৰিক অনুশীলন দেহৰ বাবে ক্ষতিকাৰক৷

       উচিতখাদ্য

          দেহৰ ইমিউনিটি বঢ়াবলৈ প্ৰাধান্য দিয়ক সেউজীয়া শাকপাচলি আৰু সতেজ বতৰৰ ফলমূল খোৱাত৷  কেইটিমান সহজলব্ধ খাদ্য বিষয়ে ইয়াত উল্লেখ কৰিম৷

মেথি -খনিজ,ভিটামিন,এন্টিঅক্সিডেন্ট যি ভাইৰাছৰ বিৰুদ্ধে যুঁজ দিয়ে৷

হালধি –  কুৰকুমিন নামৰ শক্তিশালী এন্টিঅক্সিডেন্ট থকা পাচলি৷

(নিতৌ আধা চামুচ ভিজোৱা মেথি হালধি গুড়িৰ পানীৰ সৈতে সেৱন কৰক৷)

আদা- এন্টিঅক্সিডেন্ট জিনজিৰেল আৰু প্ৰচুৰ ভিটামিনযুক্ত পাচলি৷

নহৰু –  -ইয়াত থকা এন্টিঅক্সিডেন্ট এলিচিন হ’ল পৰম উপকাৰী তত্ব৷

পালেং – -খনিজআৰু ভিটামিনযুক্ত যি ভাইৰাছৰ বিৰুদ্ধে যুঁজ দিয়ে৷

লং – ইমিউনিটি বঢ়োৱা ইউজিনেল আৰু চুগাৰ হ্ৰাস কৰা নাইজেৰিচিনযুক্ত৷

 নেমু আৰু মৌজোল – ভিটামিন-চি,খনিজ আৰুএন্টিঅক্সিডেন্ট হ’ল উপকাৰী তত্ব৷

গ্ৰীণ-টি – কেটেচিন নামৰ পলিফিনলএন্টিঅক্সিডেন্টৰ বাবে এন্টিভাইৰেল গুণযুক্ত৷

বীট,গাজৰ – হ’ল অতি উপকাৰী ইমউনিটি বঢ়োৱা পাচলি৷

আদা,তুলসী আৰু জালুকৰ গুড়িৰ মিশ্ৰণ সেৱন কৰিলে শৰীৰৰ ইমিউনিটি বাঢ়ে বুলি জালুকবাৰীস্থিত অসমৰ চৰকাৰী আয়ুৰ্বেদিক কলেজৰ ভেষজ বিভাগে ব্যক্ত কৰিছে৷

আকৌ গুৰুজনাই নামঘৰত প্ৰচলন আৰম্ভ কৰি থৈ যোৱা  বুট-মগু-আদা-নাৰিকলৰ মাহপ্ৰসাদেও ইমিউনিটি বঢ়ায় বুলি বিজ্ঞানে কয়৷

মোখনিত কবলগীয়া

          কেনেকৈ জানিব ইমিউনিটিৰ উন্নতি হৈছে বুলি ?

ইমিউনিটিৰ উন্নতি হ’বলৈ যথেষ্ট সময়ৰ (কেইবামাহো বা কেইবাবছৰো) লাগিব পাৰে৷ আপোনাৰ আগতে যদি আগতে সঘনাই চৰ্দি,এলাৰ্জি আদি হৈছিল আৰু এতিয়া কম পৰিমাণেহে হয়-তাৰ অৰ্থ আপোনাৰ ইমিউনিটি বঢ়িছে৷