দেশে দেশে ফুটবল (খণ্ড-২)

দেশে দেশে ফুটবল

হানিদ ৰঞ্জন ভূঞা

(খণ্ড-২)

    আধুনিক ফুটবলৰ  বিকাশৰ সতে   ইউৰোপৰ  ইতিহাসৰ কেতবোৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ অধ্যায়  জড়িত  হৈ আছে। ইয়াৰ অন্তৰালত গ্ৰীক আৰু ৰোমান সভ্যতাৰ প্ৰভাৱ লক্ষনীয়।

বিশেষতঃ গ্ৰীকসভ্যতাৰ উত্থান-পতনৰ সতে ফুটবলৰ ইতিবৃত্তৰ প্ৰাৰম্ভিক পৰ্যায়টো সাঙোৰ খাই আছে। সেয়া আলোকপাত কৰাৰ পূৰ্বে গ্ৰীকসকলৰ বৰ্ণিল ইতিহাসৰ সম্যক আভাস লোৱাটো অতি প্ৰয়োজনীয়।

এসময়ত গ্ৰীকসকলে    বল্কান পেনিনচোলাত অৱস্থিত  গ্ৰীচৰ মুল ভূখণ্ড প্ৰমূখ্যে কৰি, আইজেন সাগৰত সিচৰিত হৈ থকা অসংখ্য সৰু বৰ দ্বীপপুঞ্জ আৰু ভূমধ্য সাগৰৰ ক্ৰীট দ্বীপলৈকে প্ৰভূত্ব বিস্তাৰ কৰিছিল।(১০) গ্ৰীকসকলে যিবিলাক ভূখণ্ডত বাস কৰিছিল অথবা উপনিৱেশ পাতিছিল, সেইবিলাকক সামৰি গ্ৰীচ বুলি অভিহিত কৰা হৈছিল।

দেশে দেশে ফুটবল (খণ্ড-১)

গ্ৰীচৰ অন্য এটা নাম আছিল হেলাচ (  Hellas)। বহুক্ষেত্ৰত গ্ৰীচ শব্দই এক নিদিষ্ট ভূ-খন্দৰ সলনি গ্ৰীকসকলৰ সংস্কৃতিকহে প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছিল।(১১ )খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৬৮৫ মানৰ পৰা   গ্ৰীকসকল অনেক সৰু বৰ জনগোষ্ঠী বা গোটত বিভক্ত আছিল।

তেওলোকে একো একোখন  নগৰ ৰাজ্য(Citystate)  পৰিচালনা কৰিছিল। এনে গ্ৰীক নগৰকেন্দ্ৰিক ৰাজ্যসমুহক পলেচ (Poleis) বোলা হৈছিল। প্ৰতিটো গ্ৰীক জনগোষ্ঠী বা প্ৰত্যেকখন নগৰৰাজ্যৰ স্বকীয় ভাষা আৰু ৰীতি-নীতিৰ প্ৰচলন  আছিল।  (১২)

 গ্ৰীচৰ ক্লাচিকেল বা ধ্ৰুপদী যূগত (  Classical Age 500 BC to 328 BC )  দৰিয়ান(Doriayan) আৰু ইয়নিয়ান  ( Ionian) নামেৰে দুটা জাতি আটাইতকৈ পৰাক্ৰমী আৰু ঐশ্বৰ্য্যশালী আছিল । দৰিয়ানসকলৰ মুখ্য নগৰৰাজ্য বা পলেচ (Poleis) আছিল স্পাৰ্টা ( Sparta) আৰু সেইসুত্ৰে তেঁওলোক স্পাৰ্টান (Spartan ) হিচাপে জনাজাত হৈছিল।

সেইদৰে ইয়নিয়ান(  Ionian) সকলৰ মুখ্য নগৰৰাজ্য আছিল এথেঞ্চ(  Athens ), সেয়ে ইয়নিয়ান সকলক এথেনিয়ান( Athenian) নামেৰে জনাজাত হৈছিল। দৰিয়ান বা স্পাৰ্টান সকল তুলনামুলকভাৱে অধিক সাহসী আৰু যূদ্ধপ্ৰিয় জাতি আছিল। আনহাতে ইয়নিয়ান বা এথেনিয়ান সকল কলা-সংস্কৃতিৰ প্ৰতি অধিক অনুৰাগী আছিল। দুয়োটা জাতিয়ে পৰস্পৰে পৰস্পৰক প্রতিদ্বন্দ্বী হিচাপে গণ্য কৰিছিল।

অৱশ্যে খ্ৰীঃপুঃ ০৫ ম শতিকাত দুয়োটা জাতিয়ে সন্মিলিত হৈ পাৰস্য সাম্ৰাজ্যৰ আক্ৰমণৰ প্ৰতিহত কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল।(১৩)

উল্লেখযোগ্য যে গ্ৰীচৰ এলফিউছ ( Alpheus) নদীৰ পাৰৰ অলিম্পিয়া( Olympia) নামৰ এক স্থান গ্ৰীকসকলৰ বাবে অতি পৱিত্ৰ আছিল। অলিম্পিয়াত গ্ৰীকসকলৰ প্ৰমুখ্য দেৱতা জিউচৰ(Zeus) সন্মানাৰ্থে  এক বাৰ্ষিক উৎসৱৰ অনুষ্ঠিত হৈছিল। এই উৎসৱৰ সতে সংগতি ৰাখি গ্ৰীকসকলে  কেতবোৰ পৰম্পৰাগত ক্ৰীড়া প্ৰতিযোগিতাৰ আয়োজন কৰিছিল।উক্ত ক্ৰীড়া উৎসৱত সকলো গ্ৰীক ৰাজ্যই ভ্ৰাতৃত্ববোধ আৰু ঐক্যৰ বাৰ্তাৰে সমবেত হৈছিল।

খ্ৰীঃপুঃ ৭৭৬  মানৰ পৰা পোনপ্ৰথমে নিৰ্দ্ধাৰিত দিন অনুসৰি অলিম্পিয়াৰ খেল ধেমালিসমুহ  অনুষ্ঠিত হৈছিল। প্ৰথম অৱস্থাত  ২০০য়াৰ্ডৰ (Yard) ( ১৮৮.৮৮ মিটাৰ)  পৰিধি  অতিক্ৰম কৰা দৌৰৰ প্ৰতিযোগিতা অনুষ্ঠিত হৈছিল। বিজয়ী সকলক অলিম্পিয়ান ভিক্টৰ ( Olympian Victor) বা বিজয়ী ঘোষণা কৰা হৈছিল।

 সময় বাগৰাৰ লগে লগে অলিম্পিয়াত মুষ্টিযূদ্ধ( Boxing), মালযুঁজ( Wrestling), জাপমৰা(Longjump),যাঠি দলিওৱা(Javelin throw),ঘোঁৰাদৌৰ (Horse race),ঘোঁৰাই টনাৰথৰ প্ৰতিযোগিতা(Chariot race) আদি খেল সন্নিৱিষ্ট হব ধৰিছিল। ঘোঁৰাই টনা ৰথৰ প্ৰতিযোগিতাসমুহ সম্ভ্ৰান্ত গ্ৰীকসকলেহে উপভোগ কৰিব পাৰিছিল। অলিম্পিকৰ ক্ৰীড়াভূমিত অনুষ্ঠিত খেলসমুহত হিংস্ৰ আচৰণ পৰিহাৰ কৰা হৈছিল।

এই প্ৰতিযোগিতা সমুহত কেৱল গ্ৰীকসকলেহে ভাগ লব পাৰিছিল ।  অলিম্পিক গ্ৰীক ৰাজ্যসমূহৰ মাজত সম্প্ৰীতি আৰু গ্ৰীক জাতীয়তাবোধৰ প্ৰতীকৰূপে পৰিগনিত হৈছিল। অলিম্পিয়াৰ এই উৎসৱেই পৰৱৰ্তী কালত (১৯শতিকাৰ শেষৰ ফালে) বিশ্ববাসীক  অলিম্পিক ক্ৰীড়া প্ৰতিযোগিতা(Olympic Games)  অনুষ্ঠিত কৰিবলৈ অনুপ্ৰাণিত কৰিছিল। (১৪)

গ্ৰীকসকলৰ মাজত  ইতিমধ্যে উল্লেখ কৰা অলিম্পিয়াৰ প্ৰতিযোগিতা সমুহৰ উপৰিও গোলাকাৰ বল লৈ খেলা কেতবোৰ আমোদজনক খেলৰ প্ৰচলন আছিল। তাৰে ভিতৰত এপিস্কাইৰ’ছ (Episkyros) নামৰ এবিধ খেল  গ্ৰীচৰ স্পাৰ্টানসকলৰ মাজত জনপ্ৰিয় আছিল। প্ৰাচীন গ্ৰীচৰ স্পাৰ্টা ৰাজ্যত এটা গোলাকাৰ বলক কেন্দ্ৰ কৰি দুটা দলৰ মাজত এনে প্ৰতিযোগিতাৰ আয়োজন হৈছিল।

উক্ত খেলত খেলুৱৈৰ সংখ্যা বা নীতি নিয়মৰ ক্ষেত্ৰত বিশেষ বাধ্য বাধকতা নাছিল। পৰস্পৰ দুটা দলৰ মাজত এটা বলক কেন্দ্ৰ কৰি টনা আজোৰা, হতাহতিৰ দৰে কাৰ্য্যৰ সমাহাৰ ঘটিছিল। ফলত এপিস্কাইৰ’ছ খেলৰ ক্ৰীড়াভূমি এক ৰনভূমিলৈহে ৰূপান্তৰিত হৈছিল।

উল্লেখযোগ্য যে স্পাৰটান সকলক বক্সিঙ(Boxing)ৰ জন্মদাতা হিচাপে গন্য কৰা হয়।  স্পাৰটানসকলে বক্সিঙ বা মুষ্টিযুদ্ধ আৰু প্ৰেঙক্ৰেচন (Pankration) বা মল্লযুদ্ধৰ কৌশল মুক্তভাৱে এপিস্কাইৰছ খেলত প্ৰয়োগ কৰিছিল।

খেলুৱৈসকল আঘাতপ্ৰাপ্ত হোৱাটো তেনেই সাধাৰণ ঘটনা আছিল।  হাত ভৰি উভয়ৰে প্ৰয়োগ হোৱাত বাবে এপিস্কাইৰছৰ খেলৰ আধুনিক সময়ৰ ফুটবলতকৈ   ৰাগবী(Rugby) খেলৰ সতেহে  সামঞ্জস্য আছিল হয়তো।(১৫) তদুপৰি স্পাৰ্টানসকলৰ এই হিংস্ৰ খেলবিধ অলিম্পিয়াৰ ক্ৰীয়াভূমিত স্থান পাইছিল নে নাই তাৰ সঠিক তথ্য পোৱা নগ’ল। 

প্ৰাচীন  স্পাৰ্টান সকলৰ মাজত প্ৰচলিত পৰম্পৰাগত খেল ধেমালিসমুহৰ নীতি-নিয়ম গ্ৰীচৰ অন্যান্য ৰাজ্যসমুহৰ তুলনাত যথেষ্ট কঠোৰ আছিল। স্পাৰ্টানসকলে এই খেলসমুহ নিয়মিতভাৱে সামৰিক অনুশীলনৰ অংশ হিচাপেহে চৰ্চা কৰিছিল।  একোজন স্পাৰ্টান যূৱকে  শিশু অৱস্থাৰ পৰাই পৰিয়ালৰ পৰা নিলগত একোটা সমজুৱা প্ৰশিক্ষণকেন্দ্ৰতথাকি বিভিন্ন সমৰ কৌশল  আয়ত্ব কৰিব লগা হৈছিল।

স্পাৰ্টা চহৰত আগষ্ট-চেপ্তেম্বৰ মাহত এপল(Apollo) দেৱতাৰ সন্মানত কৰ্ণইয়া (Karneia)নামৰ এক উৎসৱ অনুষ্ঠিত হৈছিল। এই উৎসৱ ন(৯)দিন ধৰি চলিছিল । যত    স্পাৰ্টানসকলৰ সকলো ফৈদে  বিভিন্ন ক্ৰীয়াৰ কলা-কৌশল, শাৰীৰিক বল-বিক্ৰম আৰু যূদ্ধৰ কুচকাৱাজ পদৰ্শন কৰিছিল।

স্পাৰ্টানসকলৰ  দৰে গ্ৰীচৰ অন্যান্য চহৰসমুহতো সুকিয়াকৈ খেল ধেমালিৰ আয়োজন হৈছিল। এই অনুশীলন সমুহৰ প্ৰধান উদেশ্য আছিল নাগৰিক সকলক শাৰীৰিকভাৱে সুস্থ সবল কৰা আৰু প্ৰয়োজন সাপেক্ষে ৰণাংগনৰ বাবে সাজু কৰি ৰখা।(১৬)

 গ্ৰীকসকলৰ মাজত প্ৰচলিত উগ্ৰ খেলসমুহৰ  ভিতৰত  স্পাৰ্টানসকলৰ এপিস্কাইৰ’ছ খেলবিধ অন্যতম আছিল ।হয়তো পৰৱৰ্তী সময়ত এই খেলবিধে অন্যান্য গ্ৰীক ৰাজ্যসমূহৰ মাজতো প্ৰসাৰ লাভ কৰিছিল আৰু তাৰ কেতবোৰ সভ্য সংস্কৰণো বিকশিত হৈছিল। খ্ৰীষ্টীয় ২য় শতিকাৰ গ্ৰীক পন্দিত জুলিয়াছ পলোক্সৰ লেখাত গ্ৰীকসকলৰ মাজত প্ৰচলিত  গোলাকাৰ বল লৈ খেলা বিভিন্ন ধৰনৰ খেলৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰিছিল।

পলোক্সৰ তথ্যৰ ভিত্তিত এপিস্কাইৰ’ছৰ  এক সভ্য সংস্কৰণ শিশু বা চেমনীয়াসকলৰ মাজত প্ৰচলিত হোৱাৰ উমান পোৱা যায়। চেমনীয়াসকলৰ মাজত প্ৰচলিত এপিস্কাইৰ’ছ (Episkyros) খেলবিধত হিংস্ৰতা পৰিসাৰ কৰা হৈছিল। এই এপিস্কাইৰ’ছ খেলবিধ এফিবাইক  (Ephibike) নামেৰেও জনাজাত হৈছিল।

এই খেল দুটা দলৰ মাজত অনুষ্ঠিত হয়। একোখন আয়তাকাৰ খেলপথাৰৰ সোমাজত শিলৰ টুকুৰাৰে এডাল ৰেখা টানি দুভাগত বিভক্ত কৰা হয় । খেলবিধত এটা দলে আনটো দললৈ হাতেৰে সৰু বল এটা দলিয়ায় আৰু প্ৰতিপক্ষই বলটো শূন্যতে থাপমাৰি ধৰি পুনৰ দলিয়াই পঠিয়ায়। 

 পলোক্সৰ বিৱৰণ অনুসৰি প্ৰাচীন গ্ৰীচত গোলাকাৰ বল লৈ খেলা আন কেইবিধমান খেল হৈছে ক্ৰমে ফেনিন্দা(Pheninda) , এপ’ৰহেক্সিক্স (Aporrhaxix), আউৰনিয়া(Ourania), এফেড্ৰিজমছ( Ephedrismos) ইত্যাদি। গ্ৰীকসকলে বল বা গোলাকাৰ বস্তুক বুজাবলৈ স্পেহাইৰা (Sphaira) শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰিছিল। তেঁওলোকে কেইবাপ্ৰকাৰৰ বল আমোদ প্ৰমোদৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিছিল। (১৮)(১৯)

তাৰে ভিতৰত হাৰপচটন(Harpaston)নামৰ সৰু বলবিধ সাজিবলৈ চামৰা আৰু ঘোঁৰাৰ কেশৰ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। আন কেতবোৰত বল চামৰা বা কাপোৰৰ টোপোলাত বালি, মাটি, আটা, ওল, ঘোঁৰাৰ কেশৰ, পাখি, ফটা কাপোৰ ভৰাই প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল।  গ্ৰীকসকলে কেতবোৰ ডাঙৰ আকাৰৰ বল ষষ্টভুজ আকাৰৰ চামৰা চিলাই  সাজিছিল। তাৰ ভিতৰত বায়ুভৰ্তি জন্তুৰ মূত্ৰাশয় সুমুৱাই দিছিল। বলবিলাকত ৰঙা, নীলা বা সোণালী আদি ৰঙ সানি আকৰ্ষণীয় কৰি তোলা হৈছিল।

সম্ভৱতঃ এয়াই আধুনিক ফুটবলটোৰ  প্ৰাৰম্ভিক স্বৰূপ আছিল ।(২০)

গ্ৰীচ দেশত উদ্ধাৰ হোৱা কেতবোৰ পুৰাতাত্বিক সমলে প্ৰত্যক্ষভাৱে প্ৰাচীন এপিস্কাইৰ’ছ খেলৰ ঐতিহাসিক সাক্ষ্য প্ৰদান কৰে।খ্ৰীঃপুঃ ৫১০ ৰ  এখন মাৰ্বলৰ ফলক গ্ৰীচ দেশৰ এথেঞ্চ চহৰৰ এক সংগ্ৰাহালয়ত ( National Archaeological Museum, Athens, Greece) সংৰিক্ষত  হৈ আছে। উক্ত ফলকৰ ৰিলিফত ছজন যূৱকে এপিস্কাইৰ’ছ খেলা এলানি মুৰ্তি খোদিত হৈ আছে। (২১)

একেটা সংগ্ৰাহালয়তে  এজন এপিস্কাইৰ’ছ খেলুৱৈৰ মূৰ্তি সম্বলিত  আন এক মাৰ্বলৰ ফলক(খ্ৰীঃপুঃ ৪০০-৩৭৫) সংৰক্ষিত হৈ আছে। 

উক্ত ফলকত এজন খেলুৱৈয়ে নিজৰ সোঁ ভৰিৰ উৰুত এটা বল ভাৰসাম্য ৰথাই থোৱা এক ৰিলিফ পৰিলক্ষিত হয়।ফলকখন এথেঞ্চৰ চহৰৰ ওচৰৰ পিৰাওচ(Piraeus) নামৰ ঠাইৰ এক সমাধীৰ পৰা উদ্ধাৰ কৰা হৈছিল।(Www.namuseum.gr) ফলকত খোদিত বলটো ফলিচ(Folis) বোলা হৈছিল, ইয়াৰ আৱৰণটো চামৰাৰ আৰু ভিতৰৰ অংশটো  বায়ুভৰ্তি জন্তুৰ মূত্ৰাশয়ৰে প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল বুলি অনুমান কৰা হয়। (২২) 

মূৰ্তিটো প্ৰত্যক্ষ কৰিলে ধাৰণা হয় সেয়া অকালতে মৃত্যুমুখত পৰা এক যূৱ খেলুৱৈৰ  স্মৃতিসৌধৰ( Tombstone) অংশ আছিল। হয়তো জীৱিত অৱস্থাত ফুটবল বা এপিস্কাইৰ’ছৰ প্ৰতি মৃতকৰ তাড়নাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি আত্মীয়সকলে সেয়া আটোমটোকাৰিকৈ সাজি দিছিল। নিতান্তই এনেবোৰ পুৰাতাত্বিক সমলে প্ৰাচীন গ্ৰীকসকলৰ ক্ৰীয়াৰ প্ৰতি থকা শ্ৰদ্ধাক প্ৰতিফলিত কৰে। 

      উপৰোক্ত ঐতিহাসিক তথ্যসমুহৰ ভিত্তিত গ্ৰীকসভ্যতাৰ ক্ৰীয়াভুমিত বিকশিত হোৱা এপিস্কাইৰ’ছ খেলবিধেই আধুনিক ফুটবলৰ পূৰ্বসূৰী বুলি প্ৰাচাত্যৰ গৰীষ্ঠসংখ্যক গৱেষকে  মতপোষন কৰে ।

গ্ৰীক সভ্যতাই এপিস্কাইৰ’ছ বা ফুটবলৰ বীজ অংকুৰণৰ বাবে এক অনুকুল পৰিৱেশ প্ৰদান কৰিছিল। এতিয়া প্ৰশ্ন হয়এই খেলবিধে  গ্ৰীচৰ মূল ভূখন্দৰ পৰিধি নেওচী সুবিশাল গ্ৰীক সাম্ৰাজ্যৰ অন্যান্য প্ৰান্তলৈ বিয়পি পৰিছিল নেকি? আপাতদৃষ্টিত ইয়াৰ নিৰ্ভৰযোগ্য উত্তৰ দিয়াটো সম্ভৱনহয়। তথাপিও ইতিহাসে এনে তথ্যৰ সম্ভেদ বহন কৰিছেনেকি , সেয়া সাংক্ষেপে পৰ্য্যালোচনা কৰা হঁওক।

 খ্ৰীঃপুঃ ৪৩১ৰ পৰা খ্ৰীঃপুঃ ৪০৪লৈকে গ্ৰীচৰ দুখন প্ৰধান ৰাজ্য ক্ৰমে স্পাৰ্টা আৰু এথেন্সৰ মাজত  এলানি গৃহযূদ্ধৰ সুত্ৰপাত হৈছিল। দোয়োখন ৰাজ্যই চুবুৰীয়া অন্যান্য গ্ৰীক ৰাজ্যবোৰৰ সৈতে স্বকীয়ভাৱ  সংঘৱদ্ধ কৰি দুটা পৃথক সন্মিলিত শক্তিলৈ ৰূপান্তৰীত হৈছিল। উভয় পক্ষয় পৰস্পৰৰ বিৰুদ্ধে ৰণাংগনত জপিয়াই পৰিছিল।

প্ৰাৰম্ভিক যূদ্ধসমুহত স্পাৰ্টানসকলে এথেন্সক পৰাভূত কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। যদিও এয়া চিৰস্থায়ী নহ’ল। এথেন্সবাসীয়ে একত্ৰিত হৈ স্পাৰ্টান সকলৰ শাসন ওফৰাবলৈ সক্ষম হৈছিল। (২৩)

স্পাৰ্টান আৰু এথেনিয়ান  সকলৰ কোনেও গ্ৰীক ৰাজ্যসমুহক একত্ৰিত কৰাত সম্পূৰ্ণভাৱে সফল হব পৰা নাছিল।গৃহযূদ্ধৰ অন্ততঃ স্পাৰ্টা আৰু এথেন্সক চেৰ পেলাই মেচিডোনিয়া( Macedonia ) নামৰ এখন সৰু ৰাজ্যৰ উত্থান ঘটিছিল।

সেইসময়ৰ এথেন্স আৰু স্পাৰ্টাৰ বাদেও গ্ৰীচৰ অন্যান্য নগৰ ৰাজ্যসমুহ(Poleis)হৈছে মেচিডোনিয়া (Macedonia) ,  থেবেচ(Thebes) , থেচেলি (Thessaly) , এপিৰাচ (Epirus), চালচেদিয়ান লিগ(Chalcidian League) , Arcadia (আৰ্কেদিয়া) আৰু বয়েঅচিয়া ( Boeotia ) আদি।  মেচিডোনিয়া ৰাজ্যৰ ৰজা ফিলিপ ২য়ৰ (ৰাজত্ব খ্ৰীঃপুঃ ৩৫৯-৩৩৬) ৰাজত্বকালত মেচিডোনিয়া ৰাজ্য শক্তিশালী হৈ উঠিছিল।(২৪)

গৃহযূদ্ধৰ সময়ত মেচিডোনিয়াই স্পাৰ্টানসকলৰ পক্ষত যোগ দিছিল।  স্পাৰ্টান আৰু এথেনিয়ান সকলৰ শক্তি হ্ৰাসপোৱাৰ সুযোগতে মেচিডোনিয়া ৰাজ্যই চুবুৰীয়া ৰাজ্যসমহক বলপ্ৰয়োগ কৰি কিম্বা কুটনৈতিক কৌশলেৰে পৰাভূত কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল।(২৫)

 স্পাৰ্টাক বাদ দি গ্ৰীচৰ প্ৰায়বোৰ ৰাজ্য মেচিডোনিয়া ৰাজ্যৰ অধীন হৈছিল। ফিলিপ ২য়ৰ মৃত্যুৰ পিছত তেঁওৰ পুত্ৰ মহাবীৰ আলেকজেণ্ডাৰে (Alexander the great) মেচিডোনিয়াৰাজ্যৰ ৰাজসিংহাসন অধিকাৰ কৰে। অতি কমবয়সৰে পৰা অদম্য সাহস আৰু ৰণনিপুনতাৰ পৰিচয় দিয়া আলেকজেণ্ডাৰে গ্ৰীক ৰাজ্যসমুহক একত্ৰিত কৰি এক বিশাল সেনাবাহিনী গঠন কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল।

দেশে দেশে ফুটবল (খণ্ড-১)

খ্ৰীঃপুঃ ৩৩৩ত  আলেকজেণ্ডাৰৰ নেতৃত্বত গ্ৰীক সকলে চিৰবৈৰী পাৰ্চীয়ান (Persian) সকলক ইচুচ(Issus) নদীৰ পাৰত হোৱা ৰনত পৰাজিত কৰিবলৈ সক্ষম হয়। পাৰস্যৰ(Persia) সম্ৰাট দৰিয়াচ ৩য় (DariusIII) আলেকজেণ্ডাৰৰ পৰাক্ৰম দেখি  পলায়ন কৰিছিল ।(২৬)

আলেকজেণ্ডাৰে পাৰস্য জয় কৰি  মিচৰ বা ইজিপ্ত , চিৰিয়া বা বেবিলন, গান্ধাৰ (বৰ্তমানৰ আফগানিস্তান  আৰু বেলুচিস্তান),আৰু  প্ৰাচীন ভাৰতবৰ্ষৰ সিন্ধু উপত্যকাৰকেতবোৰৰাজ্যত বিজয়  সাৱ্যস্থ কৰিছিল। আলেকজেণ্ডাৰে এখন বিশাল গ্ৰীক সাম্ৰাজ্য প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল।   বিজিত  জাতিসমুহৰ  সতে গ্ৰীকসকলৰ বৈবাহিক সম্বন্ধ স্থাপন কৰা আৰু গ্ৰীক ভাষা-সংস্কৃতিৰ প্ৰসাৰৰ ক্ষেত্ৰত আলেকজেণ্ডাৰে গুৰুত্ব দিছিল।

তেওৰ প্ৰচেষ্টাত ইজিপ্তৰ আলেকজেন্দ্ৰিয়াৰ  চহৰত গ্ৰীক আৰু মিচৰীয় সভ্যতাৰ সংমিশ্ৰণ ঘটিছিল। ৩২৬খ্ৰীঃপুঃত  সংঘটিত হাইডাস্পেছৰ(Hydaspes)  যুদ্ধত  পাঞ্জাৱৰ পুৰু(Porus) ৰজা  পৰাজিত হৈছিল, কিন্তু এই যুদ্ধত আলেকজেণ্ডাৰৰ গ্ৰীক সেনাবাহিনীয়েও যথেষ্ট ক্ষতিৰ সন্মুখীন হৈছিল। ইতিমধ্যেপ্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ আৰু নৰিয়াত পৰিঅসংখ্য গ্ৰীক সৈন্যৰ মৃত্যু ঘটিছিল।যাৰ ফলত গ্ৰীক সেনাবাহিনীৰ মনোবল ভাগি পৰিছিল আৰু গৃহভূমিলৈ উভতি যাবলৈ তেঁওলোক বিয়াকুল হৈ পৰিছিল।

গ্ৰীক সেনাবাহিনীৰ বিদ্ৰোহ আৰু শক্তিশালী মগধ ৰাজ্যৰ সমৰসজ্জাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি অনিচ্ছা স্বত্বেও  সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষ জয় কৰাৰ আশা পৰিত্যাগ কৰি, আলেকজেণ্ডাৰে গৃহভূমিলৈ পত্যাৱৰ্তন কৰাৰ সিদ্ধান্ত লয়। ইতিহাসৰ তথ্যনুসৰি আলেকজেন্দাৰে ওভতনি যাত্ৰাৰ পুৰ্ব্বে বিজয় স্মাৰক হিচাপে হাইফাচিচ( Hyphasis) নদীৰ পাৰত  গ্ৰীক দেৱ-দেৱী সকলৰ সন্মানাৰ্থে ১২টা বিশাল বেদী নিৰ্মাণ কৰিছিল।

হাইফাচিচ(গ্ৰীক) নদীখনৰ সংস্কৃত ভাষাত “বিপাসা” নামেৰে আৰু বৰ্তমান এই নদীখনক বিয়াছ (Beas) নামেৰে জনা যায়। বিয়াছ নদীখনে হিমাচল প্ৰদেশ আৰু পাঞ্জাৱ ৰাজ্যৰ মাজেৰে বৈ আহিছে। আলেকজেণ্ডাৰে জিউচকে প্ৰমুখ্যে কৰি ১২জন গ্ৰীক  দেৱ-দেৱীৰ বেদীত বলি বিধানেৰে পূজা আগবঢ়াইছিল। লগতে তেও নিজৰ সেনাবাহিনীৰ আমোদ প্ৰমোদৰ বাবে গ্ৰীচৰ  অনুকৰণত খেল ধেমালিৰ আয়োজন কৰিছিল।

উক্ত অলিম্পিক উৎসৱত নিতান্ত্যই পৰম্পৰাগত জিমনাষ্টিক আৰু ঘোঁৰা দৌৰ প্ৰতিযোগিতা আদি  অনুষ্ঠিত হৈছিল। আনহাতে উক্ত অনুষ্ঠানত গ্ৰীকসকলৰ মাজত ইতিমধ্যেই জনপ্ৰিয় হৈ পৰা এপিস্কাইৰ’ছ (Episkyros) ৰ দৰে বলগেম সমুহৰ প্ৰদৰ্শন হোৱাৰ সম্ভাৱনা নথকা নহয়।আপাতদৃষ্টিতখ্ৰীঃপুঃ ০৪শতিকাতেগ্ৰীকসকলৰ ক্ৰীড়া পৰম্পৰাৰ সতে প্ৰাচীন ভাৰতবাসী পৰিচিত হৈছিল ।

এই সন্দৰ্ভত অধিক  তথ্যৰ উদঘাটন হ’লে, এয়া প্ৰাচীন ভাৰতবৰ্ষৰ ইতিহাসত অন্য এক গুৰুত্বপুৰ্ণ সংযোজন  হব পাৰে।(২৭)

খ্ৰীঃপুঃ ৩২৬ৰ শেষৰ ফালে আলেকজেণ্ডাৰে ওভতনি যাত্ৰা আৰম্ভ কৰে। কিন্তু মেচিডোনিয়া সেনাবাহিনীৰ অসন্তুষ্টিৰ স্বত্বেও তেও মনৰ পৰা দিগ্বিজয়ৰ স্পৃহা  পৰিত্যাগ কৰা নাছিল। সেয়ে নতুন ৰাজ্য বা ভূখণ্ডৰ সম্ভেদ পোৱা  আশাৰে পূৰ্ব্বেআগমনৰ সময়ত ব্যৱহাৰ কৰা সিন্ধুকোষ পৰ্বতৰ পথচোৱাৰ সলনি সিন্ধু(Indus) নদীৰ গতিপথ অনুসৰণ কৰি ওভতনি যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিছিল।

আলেকজেণ্ডাৰে  নিজৰ সেনাবাহিনীক তিনিটা ভাগত বিভক্ত কৰি লৈছিল। মূখ্য দলটো হাইফাচিচ ,  চেনাব নদীয়েদি হৈ   ইন্দুচ বা সিন্ধু নদীপথেৰে বিশাল নৌকাৰে যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিছিল। পদাতিক আৰু হস্তীবাহিনীক সামৰি  আনটো দুটা দল নদী দুয়ো পাৰেৰে আগবাঢ়িছিল।

খ্ৰীঃপুঃ ৩২৫ত আলেকজেন্দাৰে তেওক যাত্ৰাপথত প্ৰত্যাহ্বান দিয়া পাঞ্জাবৰ মালি(Mallian) আৰু অনান্য সৰু ৰাজ্যসমুহৰ সতে সমৰত লিপ্ত হৈছিল। ইবিলাকৰ দূৰ্গ ও নগৰসমুহ এফালৰ পৰা মষিমূৰ কৰি নিছিল। এইলানি ৰণত আলেকজেণ্ডাৰ শৰবিদ্ধ হৈ কথমপিহে ৰক্ষা পৰিছিল। (২৮)

অৱশেষত তেও বৰ্তমানৰ বেলুচিস্থানৰ(Balochistan) মাজেৰে আগবাঢ়ি  ভাৰত মহাসাগৰৰ পাৰত সিন্ধু নদীৰ মোহনা পাইছিলগৈ। সিন্ধু নদীৰ মোহনাৰ পৰা তেঁও ভাৰত মহাসাগৰৰ পাৰে পাৰে গেদৰচিয়া( Gedrosia)  মৰুভূমি অতিক্ৰম কৰি খ্ৰীঃপুঃ ৩২৪ ত পাৰস্যত (Persia) উপনিত হৈছিল। কিন্তু  গ্ৰীকসকলে আশা কৰাৰ দৰে আলেকজেন্দাৰে  নিজ গৃহভূমি মেচোডনিয়ালৈ আগবঢ়াৰ সলনি পাৰস্যৰ ৰাজকাৰেঙত নিগাজিকৈ থকাৰ হে সিদ্ধান্ত ল’লে।

তেঁও গ্ৰীক আৰু  পাৰ্চিয়ান সকলৰ মাজত বৈবাহিক সম্বন্ধ বৃদ্ধি কৰি দুয়োটা জাতিক একত্ৰিত কৰাৰ  পৰিকল্পনা কৰিছিল। তেঁও দুগৰাকী পাৰস্যৰ ৰাজকুমাৰীক বিয়া কৰাই আৰু অন্যান্য গ্ৰীক সকলকো পাৰ্চিয়ান যূৱতী বিবাহ কৰাবলৈ উৎসাহিত কৰিছিল। তদুপৰি তেওৰ পৰৱৰ্তী যূদ্ধ অভিযানৰ বাবেপাৰ্চিয়ানসকলক মোতায়েন কৰাৰ ওপৰিও বহু  গুৰুত্বপুৰ্ণ পদবী  পাৰ্চিয়ান বিষয়াৰ ওপৰত ন্যস্ত  কৰিব ধৰিছিল। 

সম্ৰাটৰ এনেবিলাক কাৰ্য্যত গ্ৰীকসকলে বেজাৰ পাইছিল।  সম্ৰাট আলেকজেণ্ডাৰ  জিউচ দেৱতাৰ পুত্ৰ হিচাপে ইতিপূৰ্বে প্ৰচলিত জনবিশ্বাসক তেঁওলোকে অগাহ্য কৰিবলৈ ধৰিছিল।অৱশেষত নিয়তিয়েও এইজন বীৰ যোদ্ধাক পৰিত্যাগ কৰিছিল।  খ্ৰীঃপুঃ৩২৩ত বেবিলনত(চিৰিয়া) ৰোগাক্ৰান্ত হৈ  আলেকজেন্দাৰৰ অকাল  মৃৰ্ত্যু ঘটিছিল। ( ২৯)

আলেকজেণ্ডাৰৰ  মৃৰ্ত্যুৰ পৰৱৰ্তী সময়ত ৰাজপৰিয়ালসমুহৰ মাজত হোৱা ক্ষমতাকেন্দ্ৰীক ষড়যন্ত্ৰৰ ফলত তেঁওৰ কেইবাজনো উত্তৰাধিকাৰীৰ মৃত্যু ঘটিছিল। এই অৰাজকতাৰ সুযোগ লৈ আলেকজেণ্ডাৰৰ সেনাপতিসকলে  বিশাল  সাম্ৰাজ্য কেইবাটাও খন্দত বিভক্ত কৰি হস্তগত কৰে।যাৰ ফলত গ্ৰীক সকলৰ ঐক্য আৰু সামৰিক শক্তিৰ ক্ষয় হবলৈ ধৰে।সেইসময়ত ক্ৰমাৎ শক্তিশালী হৈ উঠা ৰোমানসকলে  আত্মকন্দলত লিপ্ত গ্ৰীকৰাজ্যসমুহঅধিকাৰ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে।

 খ্ৰীঃপুঃ ১৯৭ত ৰোমানসকলে ফীলিপ পঞ্চমক  পৰাজিত কৰি মেচিডোনিয়া ৰাজ্য অধিকাৰ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। তাৰ পিছৰে পৰা অন্যান্য গ্ৰীক ৰাজ্যসমুহে ৰোমান সাম্ৰাজ্যৰ বশ্যতা স্বীকাৰ কৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল। খ্ৰীঃপুঃ ১৪৬ ত  কৰিন্থ( Corinth) চহৰ ধ্বংস কৰি  গ্ৰীচ সাম্ৰাজ্যত ৰোমানসকলে নিজৰ আধিপত্য  স্থায়ী কৰিলে।সমগ্ৰ ভূমধ্য সাগৰীয় গ্ৰীক ৰাজ্যসমূহ জয় কৰাৰ পিছত  ৰোমানসকলে ইজিপ্ত আৰু চিৰিয়া আদিৰ গ্ৰীক উপনিৱেশসমুহো অধিকাৰ কৰিবলৈ সক্ষম হয়।(৩০)

ৰোমৰ পৰাধীন হলেও পৰৱৰ্তী সময়ত গ্ৰীকসকলৰ চিন্তাধাৰা,দৰ্শন, বিজ্ঞান আৰু  কলা-সংস্কৃতিয়ে ৰোমানসকলক প্ৰভাৱিত কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। ৰোমৰ ক্ৰীড়াৰ ক্ষেত্ৰখনো ইয়াৰ ব্যতিক্ৰম নাছিল । ইতিপুৰ্ব্বে উল্লেখ কৰি অহা গ্ৰীকসকলৰ এপিস্কাইৰ’ছ খেলবিধৰ অনুকৰনত ৰোমানসকলৰ মাজত হাৰপাচতাম (Harpastum) নামৰ এবিধ খেলৰ প্ৰচলন হয়।এই খেলবিধ ৰোমান সৈন্যসকলে শাৰীৰিক অনুশীলনত অন্তৰ্ভুক্ত কৰে।

ইয়াৰ বাবে একোখন আয়তাকাৰ খেলপথাৰৰ ব্যৱহাৰ হৈছিল।  এই খেলবিধত ভৰিৰ প্ৰয়োগ সীমিত আছিল। খেলুৱৈসকলে বলটো বিপক্ষৰ বেহু ভেদি অন্তিম সীমাৰেখা লৈকে যাব পৰাটোৱেই মূল লক্ষ্য আছিল। এই খেলত বলটো ভৰিৰে গোৰ মৰা কাৰ্য্য সীমিত আছিল।(৩১) 

এই খেলৰ অনুশীলনৰ অন্তৰালত ৰোমান সেনাবাহিনীৰ এক বিশেষ ৰণকৌশল জড়িত হৈ আছিল যেন অনুমান হয়। সেই ৰণকৌশলক ইটালিয়ান বা ৰোমান ভাষাত টেচটুডো ( Testudo)  বোলা হয়। টেচটুডো মানে অসমীয়াত কাছ(Tortoise)। এই ৰণকৌশলত ৰোমান পদাতিক সৈন্যবোৰে(Legion) কেইবালানি শাৰি পাতি নিজৰ ঢাল(Scutum) সমুহ ইখনৰ ওপৰত সিখন জাপি এক আয়তাকাৰ ৰক্ষাত্মক  বেহু গঠন কৰে। দেখাত  এক  বিশাল কাছৰ  চলঙৰ দৰে পৰিলক্ষিত হয়।

অনেক ঢালৰ সমন্বয়ত গঠিত এক ৰক্ষাত্মক বেহুৰ আঁৰ লৈ আগবঢ়া  ৰোমান পদাতিক সৈন্যবোৰক শত্ৰুপক্ষৰ কাড়,বৰচা(Javelin),যাঠী(Spear),  স্লীংগ( sling) আদি নিক্ষেপক অস্ত্ৰই আঘাত সানিব নোৱাৰিছিল। শত্ৰুৰ নিচেই কাষ চপাৰ লগে ৰোমান সৈন্যবোৰে(Legion)  পিলোম( Pilum) নামৰ  যাঠি আৰু গ্লেডিয়াচ( Gladious) নামৰ চোকা অস্ত্ৰেৰে নিকট যূদ্ধ(Close combat) আৰম্ভ কৰে।

ৰোমান সেনা  বাহিনীয়ে এই  প্ৰণালীবদ্ধ ৰক্ষাত্মক আগ্ৰাসনৰে শত্ৰুৰ পদাতিক, অশ্বাৰোহী আৰু কাড়ী আদি সকলো ধৰনৰ ৰনুৱাকে ধাৰাসায়ী কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। ৰোমান ৰণশৈলীত শত্ৰুৰ বেহু ভেদিবলৈ প্ৰয়োজন হোৱা কৌশল হাৰফাচতাম খেলৰ যোগেদি অনুশীলন হৈছিল যেন অনুমান হয়।  

ৰোমান সৈন্য সমুহে ৰোমান সাম্ৰাজ্যৰ বিভিন্ন প্ৰান্তত যূদ্ধ বিগ্ৰহত ভাগ  লৈছিল। ৰোমান সৈন্যসমুহে অৱসৰ বিনোদনৰ বাবে খেলা  হাৰপাচতাম খেলবিধে  ইউৰোপৰ অন্যান্য প্ৰান্তলৈ বিয়পি পৰিছিল।  হাৰপাচতাম খেলবিধৰ সতে এইবাৰ  ৰোমানসকলৰ সাম্ৰাজ্য বিস্তাৰৰ কিছু তথ্য জুকিয়াই চোৱা হঁওক।

খ্ৰীঃপুঃ ৫৮ত   ৰোমান সেনাপতি জুলিয়াছ( ) চিজাৰে  গাল (Gaul) দেশ (বৰ্তমানৰ ফ্ৰাঞ্চ আৰু বেলজিয়ামক সামৰি)  আক্ৰমণ কৰি অধিকাৰ কৰিছিল।(৩২) ৰোমানসকলৰ আক্ৰমনৰ সময়চোৱাত  গাল জাতিক (Gaelic tribe) তেঁওলোকৰ সমগোত্ৰীয় ব্ৰিটেইনৰ কেল্টসকলে (Celt) সহযোগ কৰিছিল। সেয়ে চিজাৰে গাল দেশ জয় কৰাৰ পিছত খ্ৰীঃপুঃ ৫৫ আৰু খ্ৰীঃপুঃ ৫৪ ত  ব্ৰিটেইনৰকেল্টিক ৰাজ্যসমুহৰ বিৰুদ্ধে  অভিযান চলাইছিল।

কিন্তু গাল জাতিৰ বিদ্ৰোহ আৰু ৰোমৰ ৰাজনৈতিকঅস্থিৰতাৰ বাবে চীজাৰে ব্ৰিটেইনৰ অভিযান সামৰি ৰোমলৈ প্ৰত্যাৱৰ্তন  কৰিব লগা হৈছিল ।(৩৩)  চীজাৰৰ আক্ৰমণৰ ১০০বছৰৰ পিছত ৰোমান সম্ৰাট ক্লাডিয়াচ (Claudius 10 BC-54AD)ৰ ৰাজত্বকালত ৪৩ খ্ৰীষ্টাব্দৰ পৰা হেব্ৰিটেইন ৰোমান সাম্ৰাজ্যৰ অধীন হৈছিল।

ৰোমান শাসকৰ বিৰুদ্ধে কেল্টসকলে কেইবালানি বিদ্ৰোহ কৰিছিল। ইয়াৰ ভিতৰত কেল্টসকলৰ ৰাণী বৌডিকা( Boudica)ৰ বিদ্ৰোহ অন্যতম আছিল। অৱশ্যে এনে বিদ্ৰোহসমুহ    ৰোমানসকলে অতি কঠোৰ হাতেৰে  দমন কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল।(৩৪)

বৰ্তমানৰ ইংলেণ্ড( United Kingdom) , আয়াৰলেণ্ড আৰু স্কটলেণ্ডক সামৰি গঠিত ব্ৰিটেইন ৪৩ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ৰ পৰা ৪১০ খ্ৰীষ্টব্দলৈকে ৰোমান সাম্ৰাজ্যৰ অধীন আছিল।  ৰোমান সকলৰ সংস্পৰ্শত ব্ৰিটেইনত অভিনৱ পৰিৱৰ্তন ঘটিছিল। ৰোমান সকলৰ আৰ্হিত ব্ৰিটেইনৰ গাঁওসমুহত  পকী ৰাস্থা, নগৰ, পুথিভঁৰাল আদি নিৰ্মাণ হৈছিল। লেটিন ভাষাত শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ ঘটিছিল। ৰোমান ৰাজত্বকালতে ব্ৰিটেইনত খ্ৰীষ্টান ধৰ্মৰো প্ৰৱেশ ঘটিছিল।

আমোদ প্ৰমোদৰ বাবে  ৰোমানসকলে এম্পিথিয়েটাৰ সাজিছিল, যত গ্লেডিয়েটৰ যূঁজ, ৰথৰ প্ৰতিযোগিতা,ঘোৰা দৌৰ, মানুহৰ দৌৰ,   মল্লযুজ, মানুহৰ সতে জন্তুৰ যুঁজ, কুকুৰা যুঁজ আদি প্ৰদৰ্শন হৈছিল।  ইয়াৰ বাদেও ৰোমানসকলে ইতিমধ্যে উল্লেখ কৰা হাৰপাচতাম (Harpastum)ৰ দৰে বল খেলৰ প্ৰচলন কৰিছিল।

অৱশ্যে লেখক চাৰ দেৰেকৰ বিৰ্লে(Sir Derek Birley)ৰ অনুসৰি ৰোমানসকলৰ হাৰপাচতাম খেলবিধেই  ১৯শতিকালৈকে বৰ্তি থাকি ফুটবলৰ ৰূপ লৈছিল নে সেয়া কেল্টসকলৰ মাজত থলুৱা ভাৱে বিকশিত হৈছিল সেয়া নিশ্চিত হোৱা কঠিন। ৰোমানসকলৰ আগমনৰ পুৰ্ব্বেও অনুৰূপ ধৰনৰ কিছুমান খেল ধেমালি কেল্ট আৰু গাল সকলৰ মাজত প্ৰচলন থকাৰ সম্ভাৱনা আছিল।

ফ্ৰান্সৰ নৰ্মান প্ৰদেশত প্ৰচলিত “ লা সৌলে বা লা চৌলে” (la Soule or la Choule) নামৰ খেলবিধ এনেধৰণৰ এবিধ বল খেল আছিল।( ৩৫) সদ্যহতে আমি অনুমান কৰিব পাৰো  কেল্ট (Celtic tribe) ,গাল( Gaelic tribe) সকলৰ ভিন্ন উপাদানে ৰোমান হাৰফাচটাম খেলবিধক হয়তো অধিক সমৃদ্ধিশালী কৰি তুলিছিল। ৰোমান সেনা বাহিনীৰ  মাজৰ পৰা উক্ত খেলবিধে সৰ্বসাধাৰণৰ মাজতো বিয়পি পৰিছিল।

      পৃথিৱীৰ সকলো শক্তিশালী সাম্ৰাজ্যৰ দৰে ৰোমান  সাম্ৰাজ্যইও চুবুৰীয়া জাতিসমুহৰ পৰা প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হব লগা হৈছিল।এফালে ইটালিৰ আশে পাশে গথ(Goths), ফ্ৰেংক(Franks) আদি জাৰ্মান জাতিসমহৰ দৌৰাত্ম, আনফালে ৰোমান সামাজ্যৰ পূব প্ৰান্ততপাৰ্চিয়ান(Persian) সাম্ৰাজ্যৰ আগ্ৰাসনৰ   ফলতৰোমান  সাম্ৰাজ্যৰ ভেটি কপি উঠিছিল।

উক্ত বৰ্হিঃশত্ৰুক প্ৰতিহত  কৰাৰ বাবে সেনাবাহিনীৰ ওপৰত ৰোমৰ শাসকসকল অধিক নিৰ্ভৰশীল হব লগা হৈছিল।ফলত ৰোমান সেনাবিষয়া সকলৰ ক্ষমতা আৰু প্ৰভূত্ব অত্যাধিকভাৱে  বৃদ্ধি পাইছিল। এনে পৰিস্থিতিত ২৮৪খ্ৰীষ্টাব্দত ৰোমৰ এজন সেনাপ্ৰধান দাইক্লচিয়ানে(Diocletian) সেনা অভ্যুত্থানৰ দ্বাৰা ৰোমান সাম্ৰাজ্যৰ সম্ৰাট হয়। দাইক্লচিয়ানে প্ৰশাসনিক সুবিধাৰ বাবে ৰোমান সাম্ৰাজ্যক চাৰিটা ভাগ বিভক্ত কৰি চাৰিজন শাসক নিয়োগ কৰিছিল।

এই ব্যৱস্থাক টেৰ্টাৰ্কী(Tetrarchy–Rule of four) বোলা হয়।  তেও প্ৰথমৱস্থাত খ্ৰীষ্টান ধৰ্ম্মাৱলম্বী সকলৰ বিৰুদ্ধে দমনমুলক নীতি অৱলম্বন কৰিছিল। কিন্তু  খ্ৰীষ্টানসকলৰ ওপৰত চলা কঠোৰ নিৰ্যাতন হোৱাৰ স্বত্বেও বহু ৰোমান  প্ৰজা খ্ৰীষ্টান ধৰ্ম্মৰ প্ৰতি অধিক আকৃষ্টহে হৈছিল।

ৰাজতন্ত্ৰৰ ধৰ্ম্মীয় অসহিষ্ণুতাৰ ফলত ৰোমান সাম্ৰাজ্যত ক্ৰমে গৃহযূদ্ধৰ সুত্ৰপাত হৈছিল। দাইক্লচিয়ানৰ টেটাৰ্কী ব্যৱস্থাৰ ফলত হোৱা ৰোমৰ বিভাজন, বহিঃশত্ৰুৰ আক্ৰমণ আৰু  ধৰ্ম্মীয় অসহিষ্ণুতাক ৰোমান সাম্ৰাজ্যৰ পতনৰ  কাৰক সমুহৰ ভিতৰত অন্যতম হিচাপে গন্য কৰিব পাৰি।

৩৩০ খ্ৰীষ্টাব্দত ৰোমান সম্ৰাট কনষ্টেনটাইনে( Constantine)  টেৰ্টাৰ্কী(Tetrarchy) ব্যৱস্থাৰ সংস্কাৰ ঘটাই ৰোমক পুনৰ একত্ৰিত কৰি সাম্ৰাজ্যৰ ৰাজধানী  বাইজেনটিয়ামলৈ( Byzentium ) স্থানান্তৰিত কৰিছিল। পূৰ্ব্বে বাইজেনটিয়াম এখন প্ৰাচীন গ্ৰীক চহৰ আছিল।পৰৱৰ্তীকালত এই চহৰখন  কনষ্টেনটিনপল (Constantinople) নামেৰে জনাজাত হৈছিল ।

সম্ৰাট কনষ্টেনটাইনে  খ্ৰীষ্টান ধৰ্ম্মাৱলম্বীসকলৰ ওপৰত পুৰ্বতে জাপি দিয়া প্ৰতিবন্ধক সমুহ আতৰাই দিছিল (তেঁওৰ পুৰ্ব্বৰ সম্ৰাট সকলে ৰোমৰ প্ৰাচীন দেৱ-দেৱীৰ উপাসনাৰ পৰম্পৰাকহে প্ৰাধান্য দিছিল)। কনষ্টেনটাইনৰ সিদ্ধান্তই অনাগত সময়ত ৰোমত খ্ৰীষ্টান  ধৰ্মক সুপ্ৰতিষ্ঠিত কৰাত বিশেষ ভূমিকা পালন কৰিছিল।

পৰৱৰ্তী সময়ত  পূবৰ ৰোমান সাম্ৰাজ্যৰ আন এজন সম্ৰাট থিঅডিয়াছে(Theodosous) ৰোমান সাম্ৰাজ্যক খ্ৰীষ্টান সাম্ৰাজ্য বুলি ঘোষণা কৰিছিল।

৩৯৫ খ্ৰীষ্টাব্দত  থিঅডিয়াছে মৃত্যুৰ পুৰ্ব্বে নিজৰ দুই পুত্ৰৰ মাজত ৰোমান সাম্ৰাজ্যক দুটা ভাগত ভগাই দিছিল। বৰপুত্ৰ আৰ্কেডিয়াচ(  Arcadius) ক ৰোমান সাম্ৰাজ্যৰ পূব ভাগ আৰু আৰু সৰুপুত্ৰ হনৰিয়াচ( Honorius ) পশ্চিম ভাগ প্ৰদান কৰিলে। আৰ্কেডিয়াচ ( Arcadius) য়ে কনষ্টেনটিনপল আৰু হনৰিয়াচ( Honorius) য়ে ইটালীৰ(Italy)পৰা ৰাজকাৰ্য পৰিচালনা কৰিবলৈ ধৰিছিল। 

এই বিভাজনে ঐক্যবদ্ধ ৰোমান সাম্ৰাজ্যৰ ভেটি ঠুনুকা কৰি তুলিছিল। ইয়াৰ সুযোগ বুজি একালত ৰোমান সাম্ৰাজ্যৰ পদানত থকা জাতিবোৰে মুৰ দাঙি উঠিল, লগতে কেতবোৰ নতুন বহিঃশত্ৰুৰ উত্থান হৈছিল। (৩৬)

বৰ্ব্বৰ জাৰ্মান জাতিসমুহৰ আগত  ৰোমানসকলৰ গৰিমা আৰু পৰাক্ৰম ধুলিসাৎ হব ধৰিছিল । ৰোমৰ পশ্বিম সীমান্তত ইখনৰ পিছত সিখন যূদ্ধত জয়ী হৈ জাৰ্মান গথ(Goth) জাতিবোৰে ক্ৰমান্বয়ে   ইটালীৰ ফালে ধাৱমান হৈছিল।

সমান্তৰাভাৱে এচিয়াৰ হুনজাতিয়ে (Hun) ৰোমৰ বিভিন্ন প্ৰান্তত আক্ৰমণ কৰিছিল। একালৰ দিগ্বিজয়ী ৰোমান সকলৰ প্ৰাণকেন্দ্ৰ ইটালীক সুৰক্ষাদিবলৈ  সৈন্যৰ অভাৱ হৈছিল। এই অভাৱ পুৰাবলৈ ইটালীলৈ অন্য দেশৰ ভেৰোণীয়া সৈন্য আনিব লগা হৈছিল। এনে সৈনিকৰ বেতনৰ বাবদ ৰোমৰ নাগৰিকে অত্যধিক কৰ আদায় দিব লগা হৈছিল । ফলত পশ্বিম ৰোম অৰ্থনৈতিক অৱক্ষয়ৰ সন্মুখীন হৈছিল। 

৪১০ খ্ৰীষ্টাব্দত আলাৰিক (Alaric-I) নামৰ এজন ৰজাৰ নেতৃত্বত জাৰ্মান ভিচিগথ( Visigoath)  জাতিয়ে ৰোমৰ ইটালী আক্ৰমণ কৰিছিল।  ভিচিগথৰ আক্ৰমণ প্ৰতিহত কৰিবলৈ ইটালীত  পয্যাপ্ত সেনাবাহিনীৰ প্ৰয়োজন হৈছিল।

সেয়ে ৰোমৰ প্ৰশাসনে অনিচ্ছা স্বত্বেও  ব্ৰিটেইনত নিয়োজিত ৰোমান সেনাবাহিনীসমুহ উভতাই আনিবলৈ আদেশ জাৰি কৰিছিল। সেইমৰ্ম্মেব্ৰিটেইনৰ পৰা ৰোমান  সেনাবিষয়াসকলে নিজৰ নিজৰ সেনাবাহিনীসহ  ব্ৰিটেইনৰ পৰা ইটালীলৈ ৰাওনা হৈছিল।  ইয়াৰ লগে লগে নাটকীয়ভাৱে ব্ৰিটেইনত   ৰোমান শাসনৰ   পৰিসমাপ্তি ঘটিছিল। (৩৭)

ব্ৰিটেইনত ৰোমান ৰাজত্বৰ অৱসান ঘটাৰ  সমান্তৰালভাৱে গাল( Gael) দেশত ফ্ৰেঙ্কসকলে(Franks) ৰোমৰ আধিপত্যক ওফৰাই পেলাবলৈ সক্ষম হৈছিল।

 এই ঘটনাৰ ফলত স্বৈৰাচাৰী ৰোমান শাসনৰ কবলৰ পৰা ইউৰোপৰ অনেক সৰু বৰ  ৰাজ্যআৰু বিভিন্ন জাতি মুক্ত হৈ পৰিল।  কিন্তু ইউৰোপত ক্ৰমে গঢ় লৈ উঠা প্ৰগতিশীল সমাজ ব্যৱস্থাত ই এক আঘাত সানিলে। বিশেষতঃ গ্ৰীক-ৰোমান সভ্যতাৰ সংস্পৰ্শত বিকশিত হোৱা  বৌদ্ধিক, সাংস্কৃতিক আৰু ক্ৰীড়াৰ ক্ষেত্ৰখনৰ গতিধাৰা স্তব্ধ হৈ পৰিছিল।

প্ৰসংগ-টীকাঃ-

(১০) “Greece consists of mainland Greece on the Balkan Peninsula and a mass of islands, large and small, scattered over the Aegean Sea and extending as far south as Crete in the Mediterranean.”

Cavendish,Marchel , Anclient Greece, An Illustrated History, Published by March Cavendish Reference, 2011,Printed in Malaysia. P.06.

(১১)  GRANT,A.J., A History of Europe ,  NEW IMPRESSION (1922)

LONGMANS, GREEN AND CO. 39 PATERNOSTER ROW, LONDON, E.C.4 NEW YORK, TORONTO, BOMBAY, CALCUTTA AND MADRAS, 1920.

P.05

  (১২) Cavendish,Marchel , Anclient Greece, An Illustrated History, Published by March Cavendish Reference, 2011,Printed in Malaysia. P.44.

  (১৩ )“Among the Greeks there were subordinate differences of The chief races were the Dorians and Ionians. The difference between them was perhaps as wide as that between English and Scotch in the seventeenth century. The Dorians are unknown to Homer.They had invaded Southern Greece subsequently to the composition of those poems, and their successful invasion had altered the character of Greece in many ways. They were generally a stronger, more vigorous, more warlike, less cultured race than the Ionians. The chief Dorian state was Sparta, of which more shortly; and next to Sparta came Corinth and Argos. The Ionians were chiefly to be found in Asia Minor and the Ægean islands. On the mainland Athens was the one great Ionian state, and regarded herself as the leader of the whole Ionian race. The Ionians were generally more refined than the Dorians, more commercial, less warlike, more open to the influences of art and culture.”

 GRANT, A. J., KING’S COLLEGE, CAMBRIDGE PROFESSOR OF HISTORY IN LEEDS UNIVERSITY,A HISTORY OF EUROPE , 

NEW IMPRESSION (1922)                            

LONGMANS, GREEN AND CO. 39 PATERNOSTER ROW, LONDON, E.C.4 NEW YORK, TORONTO, BOMBAY, CALCUTTA AND MADRAS, 1920.,P.10.

(১৪)“The next shrine of general importance was at Olympia by the banks of the Alpheus in the west of the Peloponnese. There arose there a group of temples and buildings enriched by some of the noblest specimens of Greek art and closely were celebrated in honour of Zeus Olympius, the most important of all the great “games” or athletic festivals of Greece. At first (the date of the first festival is conjecturally fixed at 776 B.C.) the only event was a short race of about 200 yards; and to the end the winner of this race was called the Olympian victor. But soon other contests were added-races of various lengths, boxing, wrestling, leaping, hurling the quoit and the javelin: a chariot race was also introduced, a contest reserved for the rich families of Greece by the expense of competition. The wrestling and the boxing were doubtless brutal displays; but the characteristic of these, and still more of the other great games of Greece, is the general humanity and absence of brutality of the sports. If a nation’s games are the best index to its character, the games of Greece bear very favourable witness to Greek civilization. Only Greeks could be admitted to compete; and the Olympian games acted as a valuable bond and symbol of Greek nationality. By the banks of the Alpheus in the year of the Olympian festival Greeks of all states could meet in peace and friendly rivalry.”

GRANT, A. J., KING’S COLLEGE, CAMBRIDGE PROFESSOR OF HISTORY IN LEEDS UNIVERSITY,A HISTORY OF EUROPE , 

NEW IMPRESSION (1922)

LONGMANS, GREEN AND CO. 39 PATERNOSTER ROW, LONDON, E.C.4 NEW YORK, TORONTO, BOMBAY, CALCUTTA AND MADRAS, 1920.  P.8

(১৫) “ The Spartans certainly practiced a kind of boxing and, implicitly, the pankration, but only as part of two peculiar competitions. In one, sphaireis (ball players) competed in a game identified with the episkyros, a team sport in which tribal teams com-peted in a tournament. Although it was a ball game it involved, at least at Sparta, a lot of pushing and shoving and punches. Rugby is perhaps the closest modern analogy.”

 Miller.G. Stephen, Ancient Greek Athletics , Yale University Press, New Haven & London ,2004,  P.147-148.

(১৬)Miller.G. Stephen, Ancient Greek Athletics , Yale University Press, New Haven & London , 2004,  P.146.

(১৭) “ The violent games of the Spartans differ only in type and degree from the local civic games of the other Greek city-states. In each festival the ultimate aim was to train the youth of the city to become citizens, and the variations in this training from place to place reflect the particular concerns of each society. But all these competitions had a military aspect; the citizens-to-be were being prepared for service to their country. In this way they differed from the gymnikos agon of the stephanitic festivals, which were not, as some modern scholars have maintained, a training for war. This was recognized early in antiquity. The aggressively militaristic Spartan poet Tyrtaios (650-600, fragment 12) states clearly that the skills of the athlete and the skills of the warrior differ; the former are not admirable in a man who lacks the latter. The same sentiment was expressed a century later by Xenophanes (fragment 2; A 229) and again another century later by Euripides (Autolykos, fragment 282; A 230). This distinction between the war games of the local civic athletics, and the nonwar games of Olympia, Delphi, Isthmia, and Nemea must be kept clearly in mind, especially when we con-sider the relationship of the Panhellenic games to politics .”

 Miller.G. Stephen, Ancient Greek Athletics , Yale University Press, New Haven & London , 2004,  P.148.

(১৮)“The names of various ball games are somewhat better known, thanks to Pollux, a rhetorician of the second century A.D. (9.103-107 and 119; A 178):

The names of children’s ball games were episkyros, phaininda, apor-rhaxis, ourania. Episkyros was also called ephebike and commonball. It was usually played with opposing teams of equal number. In the middle a line was drawn with a chip of stone which they called a skyros. They set the ball on this line, and each team drew another line behind the opposition. The team that got the ball first threw it over the opposition, whose job it was to grab the ball while it was still moving and throw it back the other way. This would continue until one team had pushed the other over the back line.”

Miller.G. Stephen, Ancient Greek Athletics , Yale University Press, New Haven & London , 2004,  P.173.

( ১৯) “Ancient Greeks also threw balls and played games with balls, but it is always a source of wonder to modern students that ballplaying was such a minimal part of the athletic scene. It is much easier for us to enumerate the competitive athletics of today’s world that do not use some form of sphere than to list those that do. The opposite was the case in antiquity. Our lack of evidence begins with the names used for the ball. The most common word was sphaira, or sphere, which can refer to any spherical object and need not be a ball.”

Miller.G. Stephen, Ancient Greek Athletics , Yale University Press, New Haven & London , 2004,P.172.

(২০) “ There was, in fact, a virtually infinite variety of balls, of all sizes and materials: covered in cloth or leather and stuffed with sand, earth, flour, wool, horsehair, feathers, rags, string, sponge. The larger balls were covered in pieces of leather sewn together; sometimes the pieces were hexagonal and of equal size, giving the ball the appearance of a modern soccer ball. Inflated animal bladders were also used for balls. Balls could be dyed or painted bright colors: red, blue, gold. Our attempts to assign them specific names and functions are frustrated, however, by the use of sphaira, modified by some adjective of size (large, medium, small) or color, for almost all of them.”

Miller.G. Stephen, Ancient Greek Athletics , Yale University Press, New Haven & London , 2004,P.172

(২১) “ These are, for the most part, simple, straightforward descriptions that we can relate to ball games still played today. Some of them can also be recognized in ancient depictions. On one side of the base of a statue six young men are clearly arranged in two groups facing each other (fig. 255). The first man on the left, who is at the rear of his team, prepares to throw a small ball while his teammates take an offensive attitude and the opposition defensive stances. We should probably assume that there is a cen-ter line between the two teams and a goal line behind each as in Pollux’s description of the episkyros. The alternate name, ephebike, refers to the young citizen-to-be in his late teens whom we have already encountered in the local chrematitic (money) games (see Chapter 7), and this fits with the age of the young men depicted here.”

Miller.G. Stephen, Ancient Greek Athletics , Yale University Press, New Haven & London , 2004,P.174

(২২) “Suggestive of modern soccer is the scene on a funerary monument in which a young man (the deceased) balances a large ball on top of his right, raised thigh (fig. 258). The ball is probably a folis, an air-filled leather-covered ball that had an animal bladder inside. We should probably imagine that the next step would be for the young man to bounce the ball to his other leg, and so on, back and forth. As easy as it is for us to see and understand the movements and identify the game with our modern soccer, it is frustrating that we do not know what the ancients called it and have no descrip-tion or even reference to this ball game.”

 Miller.G. Stephen, Ancient Greek Athletics , Yale University Press, New Haven & London , 2004. P.174-175.

(২৩) Ancient Greece, An Illustrated History, Marshall Cavendish , Refernce New York.2011 ,P.112 .

(২৪) Ancient Greece, An Illustrated History, Marshall Cavendish , Refernce New York.2011 ,P.154

(২৫)GRANT, A. J.,   KING’S COLLEGE, CAMBRIDGE PROFESSOR OF HISTORY IN LEEDS UNIVERSITY, HISTORY OF EUROPE , 

NEW IMPRESSION (1922

LONGMANS, GREEN AND CO. 39 PATERNOSTER ROW, LONDON, E.C.4 NEW YORK, TORONTO, BOMBAY, CALCUTTA AND MADRAS, 1920.P.52-58.

(২৬) GRANT, A. J.,   KING’S COLLEGE, CAMBRIDGE PROFESSOR OF HISTORY IN LEEDS UNIVERSITY, History of Europe , 

NEW IMPRESSION (1922

LONGMANS, GREEN AND CO. 39 PATERNOSTER ROW, LONDON, E.C.4 NEW YORK, TORONTO, BOMBAY, CALCUTTA AND MADRAS, 1920.P.61.

(২৭) “Before leaving he caused twelve huge altars to be built on the bank of the river, each dedicated to one of the Olympian gods of which company his father Zeus-Ammon was king; and when thesestructures were ready  , he celebrated a spectacular religious service, offering magnificent sacrifices upon each of them and parading his whole army before them. Then he held gymnastic games and horse races and gave a great banquet to the troops. The purpose of these festivities, I suppose, was that of concealing the mutiny from the natives of these parts, and of giving the impression far and wide that he had attained his intended goal and was rejoicing thereat; and, indeed, Alexander was so easily able to adapt himself to a situation, and so quickly threw himself heart and soul into a new undertaking, that he may well have been quite sincere in hisfeeling that rejoicing was called for…………..

These celebrations and the subsequent march back to the Hydaspes must have occupied at least a month, and it was probably the end of September (326 B.C.) before he was once more upon the battlefield where Poros had been overthrown in the previous June. “

WEIGALL, ARTHUR,  ALEXANDER THE GREAT, KEYSTONE, LIBRARY LONDON, Thornton Butterworth Ltd., 1935.   P. 294-295.

(২৮) WEIGALL, ARTHUR,  ALEXANDER THE GREAT, KEYSTONE, LIBRARY LONDON, Thornton Butterworth Ltd., 1935.   P. 296.

( ২৯) GRANT, A. J.,   KING’S COLLEGE, CAMBRIDGE PROFESSOR OF HISTORY IN LEEDS UNIVERSITY, History of Europe , 

NEW IMPRESSION (1922

LONGMANS, GREEN AND CO. 39 PATERNOSTER ROW, LONDON, E.C.4 NEW YORK, TORONTO, BOMBAY, CALCUTTA AND MADRAS, 1920.P. 61-62

(৩০) Nathaniel, Harris,   History of Ancient Rome,First published in Great Britain in 2000 by Hamlyn, an imprint of Octopus Publishing Group Limited 2-4 Heron Quays, Docklands, London, E14 4JP, P.20.

(৩১) “Used as a way of keeping the Roman army fit, Harpastum was played on a rectangular field with the aim of getting the ball over the opponents’ boundary line. Kicking was limited and the game was probably more similar to rugby, but the growth of the Roman Empire took the game to new territories and it survived for 700 years. It may even have had some influence on the very early development of football in Britain – it is claimed that victory celebrations after a battle with the Romans in Derby in the 3rd Century involved something resembling a game of ‘football’.”

The Complete Book of Football, Edited by Chris Hunt, First Published in Great Britain in 2003 by Hayden Publishing Limited, 32 Winfred Road Apsley, Hemel Hempstead HP3 9DX.), P.9.

(৩২) GRANT, A. J.,   KING’S COLLEGE, CAMBRIDGE PROFESSOR OF HISTORY IN LEEDS UNIVERSITY, A HISTORY OF EUROPE , 

NEW IMPRESSION (1922

LONGMANS, GREEN AND CO. 39 PATERNOSTER ROW, LONDON, E.C.4 NEW YORK, TORONTO, BOMBAY, CALCUTTA AND MADRAS, 1920, P.125.

(৩৩)Trevelyn, O.M. , Illustrated History of England , Illustrated Edition 1956,

 Printed in Great Britain, Spottiswoode, Ballantine and Co.Ltd. London and Coldchester,  P.16.

(৩৪)  “Julius Caesar first came to Britain in 55 вс, but it was not until almost a century later, in AD 43, that a Roman army actually occupied Britain. The Romans were determined to conquer the whole island. They had little difficulty, apart from Boadicea’s revolt, because they had a better trained army and because the Celtic tribes fought among themselves. The Romans considered the Celts as war-mad, “high spirited and quick for battle”, a description some would still give the Scots, Irish and Welsh today.”

McDowall, David,AN ILLUSTRATED HISTORY OF BRITAIN, Pearson Education Limited,Edinburgh Gate, Harlow,

Essex CM20 2JE, England and Associated Companies throughout the world.,www.longman.com, First published 1989, Twenty-first impression 2006.

( ৩৫)“ Chariot-racing, which aroused great passion in imperial Rome, and which also appears on the cups and other remains, was undoubtedly brought to Britain. What else was on offer in the amphitheatres we can only surmise, but almost certainly there was wrestling, boxing and pankration (an all-in affair), perhaps horse-racing and foot-racing, as well as animal shows-cock-fighting, bear-baiting, wild beast shows, armed men against boars, bulls, wolves or whatever. Equally speculative are the ball-games the Romans may have brought. At home they played harpastum, based on a Greek original, a game with a small ball similar to that later called hurling in the west country, and pila paganica, village ball, with a small ball stuffed with feathers, and they had a ball called the follis, an inflated bladder in a leather case, and presumably they introduced these to the British. But the nineteenth century attributions of surviving folk-football games to the colonists are apocryphal, and intrinsically improbable.

     It seems more likely that these mass encounters (such as the Haxey, Lin-colnshire, hood game, at Epiphany and the Shrove Tuesday games at Derby, Ashbourne and Chester, and their Fasten’s E’en counterparts at Scone, Per-thshire, and elsewhere in Scotland) were of native origin. The Celts certainly played a similar game, la Soule or la Choule, in Normandy. And in primeval times it probably derived from fertility or sacrificial rites, a reminder that play is a survival mechanism.”

Birley,  Sir Derek ,Sport and the making of Britain, MANCHESTER UNIVERSITY PRESS Manchester and New York, Distributed exclusively in the USA and Canada by St. Martin’s Press, P. 10.  

(৩৬) “The struggle against the Germans, and in the East against the Parthian Empire, gave the armies and their leaders ever greater political weight. The legions made and unmade Emperors Diocletian, proclaimed Emperor by his soldiers in AD 284, as his predecessors had been, put an end to this ‘military anarchy, and for more than a century there was relative stability again.

    The fundamental problem was to adapt the Empire’s structure to the needs of defence. It led Diocletian to review the political and administrative organization of the state and also to intervene more and more in the economic life of the Roman world, and even in its social make up.He established the Tetrarchy, whereby the Roman world was divided into four parts, at the head of which were two Caesars and two Augus-tuses the former seen as natural successors to the latter, when the time was right.

     Defence considerations dictated the choice of headquarters by these four rulers: Trier, Milan, Sirmium (today known as Sremska Mitrovica, west of Belgrade) and Nicomedia in Asia Minor, 100 kilometres east of Constantinople. For the first time Rome was no longer the true capital.

        When the tetrarchical system became more or less unworkable, the Emperor Constantine re-established unity in the Empire and settled his capital in Byzantium, which became Constantinople. This ‘new Rome’ which was how Constantine saw it was better placed than its predecessor to face the danger from the barbarians and the Sassanids. The changeover confirmed the East’s superiority over the West. In fact, the East had always been superior, economically and culturally, enriched as it was by the immediate heritage of Hellenistic civilization and the influence of cities like Athens, Pergamum, Antioch and especially Alexandria. Thus were laid the foundations of the Byzantine Empire. But with Theodosius who incidentally made the Roman Empire a Christian Empire – the Empire was once more divided in two. In 395 Theodosius assigned the Eastern Empire to his elder son Arcadius and the Western Empire to his younger son Honorius. Unity was now a thing of the past.”

   Delouche, Frédéric, editor. Illustrated history of Europe: a unique portrait of Europe’s common history / American edition.  A Henry Holt Reference Book , Henry Holt and Company, Inc., Publishers since 1866.

115 West 18th Street New York, New York 10011, First published in the United States in 1993 by Henry Holt and Company, Inc. 

Originally published in France in 1992 by Hachette under the title Histoire de l’Europe. Library of Congress Cataloguing-in-Publication Data,  P.86

(৩৭) The Roman occupation lasted close on four centuries. There is no sign of any movement in our island that would have had the strength to shake the Roman power, nor probably was there any desire to attack it. But for reasons which we have examined elsewhere, the Roman power was decaying during the third and fourth centuries. Rome herself was in danger, and her legions could no longer be spared to defend distant frontiers. It was the attack of the Visigoths under their great chief Alaric which led to the recall of the Roman legions from Britain, about the year 410 A.D. 

 History of Europe , BY A. J. GRANT OF KING’S COLLEGE, CAMBRIDGE PROFESSOR OF HISTORY IN LEEDS UNIVERSITY

NEW IMPRESSION (1922

LONGMANS, GREEN AND CO. 39 PATERNOSTER ROW, LONDON, E.C.4 NEW YORK, TORONTO, BOMBAY, CALCUTTA AND MADRAS, 1920. P. 100

Mahabahu.com is an Online Magazine with collection of premium Assamese and English articles and posts with cultural base and modern thinking.  You can send your articles to editor@mahabahu.com / editor@mahabahoo.com(For Assamese article, Unicode font is necessary) Images from different sources.