ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ দৃষ্টিত ঐতিহাসিক কুমাৰতুলি দুৰ্গাপূজা !

পুষ্পাঞ্জলি শিৱমশৰ্মা

বংগত ১৬১০ চনত শ্বেওৰাফুলি ৰাজবাৰী পৰিয়ালে প্ৰথমবাৰৰ বাবে কুমাৰতুলিত দুৰ্গা পূজা আৰম্ভ কৰিছিল বুলি ইতিহাসত উল্লেখ পোৱা যায়৷

বংগৰ ঐতিহাসিক কুমাৰতুলি দুৰ্গা পূজা এক ঐতিহাসিক তাৎপৰ্যৰে আজিৰ সময়তো মহিমামণ্ডিত হৈ আছে।

এইখন হৈছে দেশৰ এখন অন্যতম পুৰণি আৰু মহিমামণ্ডিত দুৰ্গা পূজা। ই পৰম্পৰাগত বাংলা সংস্কৃতিকে ধৰি ইয়াৰ চহকী ঐতিহ্যকো প্ৰতিনিধিত্ব কৰে।

বিশ্বকবি ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ দৃষ্টিত ঐতিহাসিক কুমাৰতুলি দুৰ্গাপূজা

যুগ যুগ ধৰি দুৰ্গা মূৰ্তি বনাই অহা কুমাৰতুলিৰ মূৰ্তি নিৰ্মাতাসকলে এইখন পূজাত তেওঁলোকৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ অৱদান আৰু দক্ষতা প্ৰদৰ্শন কৰাত কোনো কাৰ্পণ্য নকৰে।

ৰাজবাৰী পৰিয়ালৰ পৰম্পৰাগত ৰীতি-নীতিৰ আনুগত্যৰ বাবে এই পূজা জনসাধাৰণৰ মাজতো সমানেই জনপ্ৰিয় আৰু উল্লেখযোগ্য আছিল।

Hypertension the Silent Killer

May 17, 2025

Is India’s Ceasefire a Sign of Defeat or Strategic Maturity?

May 15, 2025

Linguistic Variety in the Northeast of India and Language Death: How Concerned Are We?

May 13, 2025

তদুপৰি কুমাৰতুলি পূজাই কলকাতাৰ সাংস্কৃতিক আৰু সামাজিক জীৱনতো এক উল্লেখযোগ্য ভূমিকা পালন কৰি আহিছে।

বিশ্ব কবি ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰকে ধৰি বহু উল্লেখযোগ্য গুনীলোক, কবি, সাহিত্যিক, পণ্ডিত আদিসকল এই পূজাৰ উদযাপনৰ সৈতে জড়িত হৈ পৰিছিল আৰু যাৰবাবে এইখন পূজাই এক উল্লেখযোগ্য গুৰুত্ব বহন কৰিছিল।

এই পূজাৰ ঐতিহাসিক তাৎপৰ্য অপৰিসীম বুলি এইবাবেই কোৱা হয় কাৰণ ই পৰম্পৰাগত বাংলা সংস্কৃতি আৰু ঐতিহ্যক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে।

বঙালীৰ প্ৰখ্যাত শিল্পী তথা শিল্প ইতিহাসবিদ অবনীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰে তেওঁৰ “বাংলাৰ ব্ৰত” (The Rituals of Bengal) নামৰ গ্ৰন্থখনত ৰাজবাৰী দুৰ্গা পূজাৰ আচাৰ-ব্যৱহাৰৰ সৰস বৰ্ণনা আগবঢ়াইছে। য’ত তেওঁ লিখিছে- “ৰাজবাৰী দুৰ্গা পূজা আছিল ৰং শব্দ, উৎসৱ আৰু আৰ্হিৰ এক কেলিডস্কোপৰ দৰে,যত জীৱন্ত চানেকিৰ দৰে উন্মোচিত হোৱা এটা ভৱিষ্যৎ দৃশ্য প্ৰতিফলিত হয়..

দক্ষ শিল্পীৰ দ্বাৰা নিৰ্মিত মূৰ্তিবোৰ কোমল, পোহৰেৰে জিলিকি উঠিছিল, আনহাতে আশ্চৰ্য খোদিত আৰু অলংকৃত সজ্জাৰে সজ্জিত মণ্ডপটো লাগিছিল যেন অতীতৰ সোৱৰনীৰে প্ৰতিধ্বনিত হোৱা.এক সুন্দৰ চিত্ৰ..। ধূপৰ গোন্ধ আৰু মন্ত্ৰৰ কোমল জপেৰে বতাহ সজীৱ হৈ উঠিছিল, যেতিয়া ভক্তসকলে নিজৰ উৎকৃষ্ট সাজ-পোছাক পিন্ধি মণ্ডপত ভিৰ কৰিছিল, তেওঁলোকৰ মুখবোৰ ভক্তি আৰু বিস্ময়ত উজ্জ্বল হৈ পৰিছিল।”

বিশ্ব কবি তথা নোবেল বঁটা বিজয়ী ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰো কুমাৰতুলী পূজাৰ সৈতে বিশেষকৈ শ্বেওৰাফুলি ৰাজবাৰী পৰিয়ালৰ উদযাপনৰ সৈতে গভীৰ সম্পৰ্ক আছিল। ঠাকুৰৰ গোটেই পৰিয়ালটো ৰাজবাৰী পৰিয়ালৰ সৈতে ওতঃপ্ৰোতভাৱে জড়িত আছিল। তেওঁ প্ৰায়ে তেওঁলোকৰ পূজা মণ্ডপলৈ গৈছিল, তাত ৰাজবাৰীৰ পৰম্পৰাগত ৰীতি-নীতি আৰু খনিকৰৰ মূৰ্তি নিৰ্মাণৰ দক্ষতা দেখি আশ্চৰ্যচকিত হৈছিল।

দৰাচলতে ৰবীন্দ্ৰনাথৰ ঠাকুৰ বাৰী বাসগৃহত পালন হোৱা দুৰ্গা পূজা উদযাপন ৰাজবাৰী পৰিয়ালৰ পৰম্পৰাৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈছিল। এইক্ষেত্ৰত তেওঁ কিছুমান গীত আৰু কবিতাও ৰচনা কৰিছিল। যেনে

“অকলা চোলো ৰে”

আৰু

”জাগো তুমি জাগো”, ইত্যাদি।

যিবোৰ আজিও দুৰ্গা পূজাৰ সময়ত গোৱা হয়, যিয়ে উৎসৱৰ সৈতে তেওঁৰ আধ্যাত্মিক সংযোগক অতি নিখুঁতভাৱে প্ৰতিফলিত কৰিছে।

কুমাৰতুলি পূজাৰ সৈতে ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ সম্পৰ্কই এই উদযাপনত সাংস্কৃতিক আৰু সাহিত্যিক তাৎপৰ্যকো যোগ কৰিছে, যাৰ ফলত কলকাতাৰ সাংস্কৃতিক পঞ্জিকাত ই এক শ্ৰদ্ধাৰ আৰু অতি গাম্ভীৰ্যপূৰ্ণ অনুষ্ঠান হিচাপে চিহ্নিত হৈ আছে।

বিশেষকৈ কুমাৰতুলি পূজাৰ সময়ত দুৰ্গা পূজা উদযাপনৰ এক অবিচ্ছেদ্য অংগ, ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ আত্মাস্পৰ্শী গীতটি

“জাগো তুমি, হে দেৱী” (জাগা তুমি, হে দেৱী)।

ঠাকুৰৰ আধ্যাত্মিক আৰু দাৰ্শনিক অন্তৰ্দৃষ্টিৰে ৰঞ্জিত গীতটোৰ কথাই দেৱীৰ জাগৰণ আৰু দুষ্টৰ দমনৰ ওপৰত আলোকপাত কৰিছে। গীতটো গোৱাৰ লগে লগে ভক্তসকলে ছন্দময় ঢাক ঢোলৰ স্পন্দন সৈতে সংগতি ৰাখি এক আলৌকিক পৰিৱেশৰ সৃষ্টি কৰে।

“জাগো, জাগো, দুৰ্গা, জাগো” গীতটিৰ ধ্বনি দুৰ্গা মণ্ডপৰ মাজেৰে অনুৰণিত হয়। ই বহন কৰে দেৱীৰ উত্থানৰ প্ৰতীকক, আৰু সমাজক তেওঁৰ আশীৰ্বাদ আৰু সুৰক্ষাৰ বাবে কৰা অনুৰোধক বৰ্ণন কৰে।

এই কালজয়ী গীতটোৱে পূজা উদযাপনৰ এক অপৰিহাৰ্য অংশ হৈ পৰি অনুষ্ঠানটোত ঠাকুৰৰ কাব্যিক মৰ্ম আৰু আধ্যাত্মিক উত্তাপৰ ভাৱবোধক প্ৰতিফলিত কৰিছে।

ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ “জাগো তুমি জাগো”গীতটি সম্পূৰ্ণকৈ এইধৰণে পোৱা যায়ঃ

“জাগো তুমি জাগো, দুৰ্গা, জাগো।”

জাগো, জাগো, জননী, জাগো

মহিষাসুৰ-মৰ্দিনী, জাগ’

চণ্ডী, জাগ’, চণ্ডী, জাগ”

অৰ্থাৎ ইয়াৰ আধ্যাত্মিক ব্যাখ্যা যদি কৰা হয় কব পাৰি যে, ঠাকুৰৰ গীতটো হৈছে এক ৰূপক আমন্ত্ৰণৰ দৰে যিয়ে দেৱী দুৰ্গাক জাগ্ৰত হ’বলৈ আহ্বান জনাইছে। “জাগো” (জাগি উঠা) যি প্ৰকৃততে আত্ম উপলব্ধিৰ প্ৰতীক।

আনহাতে “দুৰ্গা”ই জীৱনৰ প্ৰত্যাহ্বান অতিক্ৰম কৰাৰ অভ্যন্তৰীণ শক্তিকো প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। “জননী” (মাতৃ) য়ে বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ লালন-পালনকাৰী দিশটোক বুজায়। “মহিষাসুৰ-মৰ্দিনী” (মহিষাসুৰৰ বধক) য়ে বেয়াৰ ওপৰত ভালৰ জয়ক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। ”চণ্ডী” (উগ্ৰ দেৱী) য়ে ভিতৰৰ অগ্নি শক্তিক মূৰ্ত কৰি তুলিছে।

ঠাকুৰৰ গীতৰ কথাই শ্ৰোতাক তেওঁলোকৰ শক্তি, প্ৰজ্ঞা আৰু সাহসক জাগ্ৰত হবলৈ উৎসাহিত কৰে। ভিতৰৰ ঐশ্বৰিকতাক জাগ্ৰত কৰাত আৰু ৰূপান্তৰ আৰু নবীকৰণৰ চিৰন্তন চক্ৰক আঁকোৱালি লবলৈ প্ৰেৰিত কৰে।

ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ “জাগো তুমি জাগো”ই প্ৰজন্ম আৰু সংস্কৃতিক অতিক্ৰম কৰি জনসাধাৰণৰ ওপৰত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাবলৈ সক্ষম হৈছে।

শক্তিশালী গীতৰ কথা আৰু মনমোহা সুৰে অগণন মানুহক নিজৰ অভ্যন্তৰীণ শক্তি আৰু সম্ভাৱনাৰ প্ৰতি জাগ্ৰত হ’বলৈ অনুপ্ৰাণিত কৰি আধ্যাত্মিক আৰু সামাজিক জাগৰণৰ অনুভূতি গঢ়ি তুলিব সক্ষম হৈছে।

ভাৰতীয় স্বাধীনতা আন্দোলনৰ সময়তো এই গীতটো ব্ৰিটিছ শাসনৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিৰোধৰ গীতত পৰিণত হৈছিল। স্বাধীনতা আৰু আত্মনিয়ন্ত্ৰণৰ যুঁজৰ প্ৰতীক হিচাপে ই এক কালজয়ী গীত বুলি পৰিগণিত হৈ আহিছে। বংগত ই দুৰ্গা পূজা উদযাপনৰ এক অবিচ্ছেদ্য অংগ, ভক্তি আৰু সম্প্ৰদায়ৰ বান্ধোনক কটকটীয়া কৰে।

গীতটিৰ অভ্যন্তৰীণ ৰূপান্তৰ আৰু প্ৰতিকূলতাৰ ওপৰত জয়লাভৰ বাৰ্তাই জীৱনৰ সকলো স্তৰৰ মানুহৰ মাজত অনুৰণন ঘটাব পাৰে। যাৰ ফলত ই দেশৰ সাংস্কৃতিক ঐতিহ্য আৰু সামূহিক চেতনাৰ এক অবিচ্ছেদ্য অংগ হৈ পৰি ঐতিহাসিক গুৰুত্ব লাভ কৰিছে।

”জাগো তুমি জাগো”ৰ জৰিয়তে দুৰ্গা পূজাৰ সৈতে ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ যি এক আধ্যাত্মিক সম্পৰ্ক সেই সম্পৰ্কই দুৰ্গা পূজা পালনৰ সাংস্কৃতিক আৰু আধ্যাত্মিক তাৎপৰ্যত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছে। দুৰ্গাক অভ্যন্তৰীণ শক্তি, ৰূপান্তৰ, অশুভৰ ওপৰত জয়ৰ প্ৰতীক হিচাপে চিত্ৰিত কৰি ঠাকুৰৰ ৰচনাসমূহে পূজাত গভীৰ অৰ্থ আৰু সৰ্বজনীন আবেদনৰ সঞ্চাৰ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে।

দুৰ্গা পূজাক কেৱল দেৱীৰ নহয়, মানৱ আত্মাৰ স্থিতিস্থাপকতা, সাহস, আত্ম উপলব্ধিৰ ক্ষমতাৰ উদযাপনলৈ ৰূপান্তৰিত কৰাৰ প্ৰয়াস কৰা পৰিলক্ষিত হৈছে গীতটিৰ জৰিয়তে। ফলত এই মহোৎসৱ বংগৰ সাংস্কৃতিক ঐতিহ্যৰ অবিচ্ছেদ্য অংগ হৈ পৰিছে।

ঠাকুৰৰ উত্তৰাধিকাৰীয়ে দুৰ্গা পূজাই সন্নিৱিষ্ট কৰা আশা, ঐক্য, আধ্যাত্মিক বৃদ্ধিৰ মূল্যবোধক আঁকোৱালি ল’বলৈ প্ৰজন্মক অনুপ্ৰাণিত কৰি আহিছে। কলকাতাৰ যুগ যুগ ধৰি চলি অহা পৰম্পৰা কুমাৰতুলি দুৰ্গাপূজা মানুহৰ হৃদয় আৰু মনক মোহিত কৰি এক উল্লেখযোগ্য সাংস্কৃতিক পৰিঘটনা হিচাপে পৰিগণিত হৈ আহিছে। ই আছিল এক পবিত্ৰ অনুষ্ঠান, যত দক্ষ খনিকৰে মূৰ্তি নিৰ্মাণ কৰিছিল, আৰু ভক্তসকলে আশীৰ্বাদ আৰু মোক্ষ বিচাৰি দেৱী দুৰ্গাক পূজা কৰিছিল।

এই উৎসৱত সামূহিক মনোভাৱ, বিশ্বাস, আৰু কলাত্মক প্ৰকাশক সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছিল। এতিয়া, ই এক বৃহৎ দৃশ্যপটলৈ পৰিনত হৈ বিকশিত হৈছে। উদ্ভাৱন, সৃষ্টিশীলতা, আৰু সাংস্কৃতিক ঐতিহ্য প্ৰদৰ্শন কৰিছে। মানুহৰ ওপৰত এই দুৰ্গোৎসৱৰ প্ৰভাৱ গভীৰ আৰু আধ্যাত্মিক, যিয়ে আৱেগ, সোঁৱৰণি আৰু এক স্বৰ্গীয় বুলি ভবা অনুভৱৰ সৃষ্টি কৰি আহিছে। ই সংস্কৃতি আৰু ভূগোলৰ মানুহক একত্ৰিত কৰি আহিছে নৱ প্ৰজন্মৰ লগত।

তাৰোপৰি ভয় আৰু বিস্ময়ৰো প্ৰেৰণা যোগাইছে, আৰু কলাত্মক আৰু সাংস্কৃতিক উৎকৰ্ষৰ কেন্দ্ৰ হিচাপে বংগৰ দুৰ্গাপূজাৰ মহান ঐতিহ্যক সদায়েই শক্তিশালী কৰি তুলি আহিছে। কুমাৰতুলি দুৰ্গাপুৰাৰ প্ৰভাৱ পশ্চিম বংগৰ জনসাধাৰণৰ মাজত গভীৰভাৱে অনুৰণন ঘটিছে।

আজিও এই দুৰ্গোৎসৱটো তেওঁলোকৰ সাংস্কৃতিক পৰিচয় আৰু ঐতিহ্যৰ অবিচ্ছেদ্য অংগ হৈয়েই আছে। স্পন্দনশীল মণ্ডপ, আকৰ্ষণীয় মূৰ্তি আৰু আধ্যাত্মিক ভাৱ নিমজ্জিত এই শাৰদীয় মহা উৎসৱে নৱপ্ৰজন্ম আৰু আৰ্থ-সামাজিক সীমা অতিক্ৰম কৰি প্ৰবল আৱেগ, সুস্থ সম্প্ৰদায়ৰ বান্ধোনৰ মনোভাৱৰ সৃষ্টি কৰে।

এই উৎসৱৰ প্ৰভাৱ ধৰ্মীয়তাৰ বাহিৰলৈও বিস্তৃত হৈ সামাজিক সংহতি, কলাত্মক উদ্ভাৱন, সাংস্কৃতিক গৌৰৱৰ পোষকতা কৰি ইয়াক বংগক জীৱনকে ধৰি সমগ্ৰ দেশৰে এক অপৰিহাৰ্য অংগ কৰি তুলিছে।

অৱশ্যে আধুনিকীকৰণ আৰু নগৰায়নে ৰাজ্যখনক ৰূপান্তৰিত কৰাৰ সময়তো কুমাৰতুলি দুৰ্গাপূজা পশ্চিম বংগৰ সাংস্কৃতিক স্থিতিস্থাপকতা আৰু সমৃদ্ধিৰ প্ৰতীক হৈয়েই আছে আৰু থাকিব। তদুপৰি ইয়াৰ গুৰুত্ব আজিও বংগৰ প্ৰতিগৰাকী দুৰ্গা ভক্তৰ বাবে অপৰিসীম হৈ আছে।

পুষ্পাঞ্জলি শিৱমশৰ্মা, অনসূয়া আবাস, লঙ্কেশ্বৰ; NH 37, খানামুখ, গুৱাহাটী৭৮১০১৪: যোগাযোগঃঃ 8486894916

Mahabahu.com is an Online Magazine with collection of premium Assamese and English articles and posts with cultural base and modern thinking. You can send your articles to editor@mahabahu.com / editor@mahabahoo.com (For Assamese article, Unicode font is necessary) Images from different sources.